Rola producenta w utworze zbiorowym i audiowizualnym

W świadomości większości społeczeństwa „producent” to osoba lub przedsiębiorstwo produkujące towary w celu ich sprzedaży na rynku. Niewielu jednak kojarzy pojęcie „producenta” z prawem autorskim. A szkoda, bo producent to postać ważna, szczególnie wtedy, gdy mowa o filmie lub teledysku (czyli utworze audiowizualnym) bądź o utworze zbiorowym (np. słowniku czy encyklopedii).

Producent utworu zbiorowego

Definicji pojęcia „producent” na próżno szukać w przepisach ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Nie przeszkadza to jednak, aby przepisy prawa autorskiego często się na ten termin powoływały. Skąd zatem wiadomo, jak należy rozumieć osobę „producenta” w odniesieniu do przepisów prawnoautorskich? Z pomocą przychodzi doktryna prawa autorskiego, która definiuje wspomniane wyżej pojęcie następująco:

producent to osoba fizyczna lub prawna, która podejmuje inicjatywę i ponosi koszty sporządzenia danego dobra niematerialnego, a ponadto co najmniej posiada wpływ (nadzór) na przebieg i rezultat tego procesu [1]

Powyższa definicja odpowiada w szczególności producentowi utworu zbiorowego, czyli takiego utworu, który składa się z szeregu oddzielnych, odrębnych części, połączonych w jedną całość (zbiór) poprzez odpowiedni ich wybór i ułożenie. Co jeszcze warto wiedzieć o utworze zbiorowym? Poszczególne jego części są odrębnymi, samodzielnymi działami jego twórców. Utwór zbiorowy nie powstaje „przez przypadek”. Zgoda twórców na uczestnictwo w pracach nad tworzeniem utworu zbiorowego stanowi bowiem warunek konieczny dla powstania dzieła zbiorowego. Co więcej, takiej zgodę należy udzielić jeszcze zanim twórcy poszczególnych części utworu zbiorowego zabiorą się do pracy. Czym w praktyce jest utwór zbiorowy? Mogą być nim przedmioty używane każdego dnia takie jak encyklopedia, słownik, rocznik, kalendarz, księga pamiątkowa, dziennik telewizyjny (również telegazeta), czy – popularne szczególnie wśród prawników- systemy, zbiory lub komentarze prawnicze.

Producent utworu audiowizualnego

Definicja producenta utworu audiowizualnego (czyli utworu, który stanowi serię obrazów, które wywołują wrażenie ruchu a więc np. filmu czy klipu muzycznego) jest nieco bardziej restrykcyjna niż ta odnosząca się do producenta utworu zbiorowego. Zdaniem krakowskiego Sądu Apelacyjnego:

producentem utworu audiowizualnego jest osoba, która ponosi koszty wytworzenia utworu i ryzyko jego eksploatacji, organizuje techniczne i rzeczowe przesłanki produkcji utworu i zawarła we własnym imieniu i na własny rachunek umowę o stworzenie utworu [2]

Producent utworu audiowizualnego odpowiada za ogólne powodzenie projektu – przygotowanie koncepcyjne, powstanie, rozpowszechnienie i odpowiednie skomercjalizowanie dzieła.

Uprawnienia producenta

Tyle w kwestii definicji. Najwyższy czas wskazać uprawnienia, które prawo autorskie przyznaje producentowi. Producent utworu zbiorowego bądź utworu audiowizualnego dysponuje:
– autorskimi prawami majątkowymi do całości utworu zbiorowego (prawa autorskie do poszczególnych części mających samodzielne znaczenie przysługują ich twórcom);
– prawem do tytułu utworu zbiorowego.

Autorskie prawa majątkowe do utworu zbiorowego, w szczególności do encyklopedii lub publikacji periodycznej, przysługują producentowi lub wydawcy, a do poszczególnych części mających samodzielne znaczenie – ich twórcom. Domniemywa się, że producentowi lub wydawcy przysługuje prawo do tytułu [art. 11 pr. aut.]

Warto zaznaczyć, że autorskie prawa majątkowe do utworu zbiorowego powstają na rzecz wydawcy lub producenta w sposób pierwotny (a więc już w momencie powstania dzieła, nie są tutaj konieczne żadne dodatkowe czynności).

Dlaczego prawo autorskie traktuje producenta w sposób szczególny i przyznaje mu tak szeroki zakres praw? Jest to niejako pewnego rodzaju „rekompensata” za jego trud pracy. Często bowiem obowiązki producenta (lub wydawcy) cechuje wysoki poziom ryzyka i duży stopień odpowiedzialności. W praktyce to właśnie z nazwiskiem producenta (lub wydawcy) kojarzony jest przecież efekt finalny całego dzieła (utworu zbiorowego bądź utworu audiowizualnego).

Domniemywa się, że producent utworu audiowizualnego nabywa na mocy umowy o stworzenie utworu albo umowy o wykorzystanie już istniejącego utworu wyłączne prawa majątkowe do eksploatacji tych utworów w ramach utworu audiowizualnego jako całości. [art. 70 ust. 1 pr. aut.]

Pomimo szerokiego zakresu uprawnień i przyznaniu producentowi prawa do całości utworu zbiorowego lub audiowizualnego – producent nie ma prawa dowolnie dysponować jego pojedynczymi elementami składowymi w oderwaniu od całości (w przypadku filmu takimi poszczególnymi częściami będzie np. scenariusz, muzyka czy zdjęcia). Producentowi nie przysługuje bowiem status twórcy dzieła. Dlatego też, aby producent mógł wykorzystywać poszczególne części utworu zbiorowego bądź audiowizualnego, musi on uzyskać zgodę twórców na wykorzystanie ich części – odrębnych utworów w rozumieniu prawa autorskiego. W praktyce następuje to poprzez podpisanie umowy z każdym z autorów poszczególnych części utworu zbiorowego/audiowizualnego.

Na koniec warto wspomnieć, że sytuacja producenta utworu audiowizualnego odmiennie wygląda w Stanach Zjednoczonych, gdzie producent utworu audiowizualnego według prawa amerykańskiego jest nie tylko właścicielem praw autorskich do utworu, ale również jego autorem. Dzieje się tak z powodu funkcjonowania w prawie amerykańskim instytucji works for hire (art. 101 amerykańskiej ustawy o prawie autorskim z 1976 r.), która stanowi jednocześnie podstawową formę regulacji stosunków prawnoautorskich w amerykańskim przemyśle filmowym.[mm]

***

[1] „Prawo autorskie”, J. Barta, R. Markiewicz, 3. wydanie, Warszawa 2013, s. 95-96

[2] wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie dnia 14 stycznia 2003 r. I Aca 1137/02, TPP 2003, nr 3;

Fot.: Avel Chuklanov on Unsplash