Czym są prawa pokrewne? O prawach artystów wykonawców

Nie przypadkiem w tytule ustawy z 4 lutego 1994 roku – najważniejszej ustawy regulującej prawo autorskie w Polsce – pojawia się tuż obok „praw autorskich” zwrot „…i prawach pokrewnych” (pełna nazwa ustawy to „ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych”). Czy zwróciliście kiedyś na to uwagę? Dlaczego ustawodawca zdecydował się oddzielić prawa pokrewne od praw autorskich? Czy są to dwa odrębne rodzaje praw? O tym wszystkim w dzisiejszym artykule. 

Prawa pokrewne = prawa artystów wykonawców

Prawa pokrewne to prawa szczególnie istotne w pracy m.in. aktorów, muzyków, producentów, dziennikarzy, ale też naukowców. “Pokrewność” praw pokrewnych względem praw autorskich wyraża się w tym, że ich przedmiot jest zbliżony do utworów lub wiąże się z ich eksploatacją. Zasadnicza różnica polega na tym, że prawa pokrewne przysługują osobom, którym nie można przypisać twórczego wkładu w powstanie utworu. Chodzi o osoby i podmioty, które pośredniczą w przekazywaniu utworu publiczności. Prawa pokrewne zabezpieczają więc interesy w szczególności:

• aktorów,
• recytatorów,
• tancerzy i mimów,
• dyrygentów i instrumentalistów,
• producentów oraz wydawców wideogramów i fonogramów,
• nadawców radiowych i telewizyjnych,
• wydawców książek, twórców wydań naukowych i krytycznych.

Jak widać chociażby po powyższym wyliczeniu, charakter praw pokrewnych jest bardzo różnorodny. Niestety, w polskim prawie brak jednej, legalnej definicji praw pokrewnych. Aby lepiej zrozumieć ich znaczenie proponuję przyjrzeć się poszczególnym rodzajom praw pokewnych.

Prawa pokrewne i ich rodzaje

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wymienia pięć rodzajów praw pokrewnych. Są to:

#1: Prawa do artystycznych wykonań 

Prawo do artystycznych wykonań to prawo pokrewne najbliższe naturze utworu w rozumieniu prawa autorskiego, ponieważ ochrona tego prawa wynika z samego faktu „dodania” do wykonania elementów twórczych. Utwór jest jednak “czymś więcej”, ponieważ cechuje się indywidualnością i oryginalnością, a nie tylko artystycznym odtworzeniem cudzego dzieła (a tym właśnie jest artystyczne wykonanie).

Artystycznym wykonaniem chronionym przez prawa pokrewne będzie np. deklamacja wiersza przez aktora, realizacja cudzego projektu architektonicznego (zobacz: Odpowiedzialność prawna architektów – wywiad z mec. Marcinem Lassotą po Element Urban Talks), odwzorowanie rękodzieła sztuki ludowej czy zaśpiewanie piosenki. Natomiast utworem chronionym przez prawo autorskie będzie – odpowiednio – wiersz, projekt architektoniczny lub piosenka (połączenie melodii i tekstu).

Komu przysługują prawa do artystycznych wykonań?

Przede wszystkim artystom wykonawcom. Do grona artystów wykonawców nie należą osoby odpowiedzialne za backstage czyli wykonujące czynności czysto techniczne, np. oświetleniowcy, technicy dźwięku, suflerzy, garderobiane, charakteryzatorzy, kierownicy produkcji… Niemniej, nie można wykluczyć, że w konkretnych przypadkach wkład takich osób również może przybrać charakter twórczy. Pisałem o tym na przykładzie praw autorskich do bodypaintingu (zobacz: Bodypainting, henna i skaryfikacja a prawo autorskie). Bodypainter może być uznany za współautora np. fotografii, o ile przygotował modela i potraktował swoje zadanie w sposób twórczy, uczestniczył w sesji zdjęciowej, dokonywał na bieżąco poprawek lub zmian malunku na ciele, pozował modela, ustawiał światło itd.

Wyjaśniałem to pewnemu artyście, który stworzył bodypainting specjalnie na potrzeby sesji w plenerze, ale to fotograf podał się za jedynego autora zdjęć i zatrzymał następnie całą nagrodę zdobytą w konkursie fotograficznym… Wysoką nagrodę.

Wracając do artystów wykonawców, ich prawa do artystycznych wykonań są zbliżone do osobistych i majątkowych praw autorskich. Przysługują im bowiem:

• wskazywanie ich jako wykonawcy, z wyłączeniem przypadków, gdy pominięcie jest zwyczajowo przyjęte,
• decydowanie o sposobie oznaczenia wykonawcy, w tym zachowania anonimowości albo posłużenia się pseudonimem,
• sprzeciwianie się jakimkolwiek wypaczeniom, przeinaczeniom i innym zmianom wykonania, które mogłyby naruszać ich dobre imię;
• korzystanie z artystycznego wykonania i rozporządzania prawami do niego na wymienionych w ustawie polach eksploatacji, 
• prawo do wynagrodzenia za korzystanie z artystycznego wykonania lub za rozporządzanie prawami do takiego wykonania określone w umowie albo przyznane w przepisach ustawy,
• w przypadku nadawania, reemitowania lub odtwarzania artystycznego wykonania za pomocą wprowadzonego do obrotu egzemplarza, artyście wykonawcy przysługuje prawo do stosownego wynagrodzenia.

#2: Prawa do fonogramów i wideogramów

Te dwa sformułowania mogą brzmieć archaicznie w obecnych czasach “fejskultury”. Przypomnijmy jednak, że ustawa o prawie autorskim (i oczywiście 😉 prawach pokrewnych pochodzi z 1994 r. Mimo upływu lat, wciąż w potocznym użyciu pozostaje określenie “taśma matka”.

Czym jest „fonogram”? Fonogram to “pierwsze utrwalenie warstwy dźwiękowej wykonania utworu albo innych zjawisk akustycznych”. W praktyce największe znaczenie mają fonogramy, które są pierwszym utrwaleniem warstwy dźwiękowej artystycznych wykonań utworów*. Fonogramem jest np. soundtrack do filmu, nagrany w studio album, singiel, epka.

„Wideogram” to z kolei jest “pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazów, z dźwiękiem lub bez, niezależnie od tego, czy stanowi utwór audiowizualny”. Definicja ta rozstrzyga, iż wideogram i utwór audiowizualny to dwa odrębne przedmioty praw, utwór audiowizualny zawsze będzie wideogramem, natomiast nie każdy wideogram jest utworem audiowizualnym. Wideogramem, który nie jest utrwaleniem utworu audiowizualnego będzie np. rejestracja na taśmie wideo przebiegu szkolenia pracowników. Utworem audiowizualnym jest np. film fabularny, film dokumentalny czy film reklamowy**.

Omawiane prawa przysługują producentom/wydawcom z poszanowaniem praw twórców oraz wykonawców. Oznacza to m.in., że poza danymi tych ostatnich, również dane producentów/wydawców należy podać na egzemplarzach fono/wideogramów. Domniemywa się, że egzemplarze niespełniające tych wymogów zostały sporządzone bezprawnie. Innymi słowy – “piracko”.

Jakie prawa przysługują producentowi?

Producentowi przysługuje wyłączne prawo do rozporządzania i korzystania z fono/wideogramu w zakresie:

• zwielokrotniania określoną techniką;
• wprowadzania do obrotu;
• najmu, użyczenia egzemplarzy;
• publicznego udostępniania fono/wideogramu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.

Co więcej, wskazano wprost, że w razie nadawania, reemitowania lub odtwarzania wprowadzonego obrotu fono/wideogramu, producentowi przysługuje prawo do stosownego wynagrodzenia. Prawa autorskie, prawo do artystycznych wykonań oraz prawo do fono/wideogramu są to prawa od siebie niezależne***.

# 3 Prawa do nadań programów

Mowa tutaj o wyemitowanych programach radiowych lub telewizyjnych. Dla zapewnienia ochrony nie jest istotne to, czy program ma chrakter twórczy.

Bez uszczerbku dla praw twórców, artystów wykonawców, producentów fono/wideogramów, organizacji radiowej lub telewizyjnej przysługuje wyłączne prawo do rozporządzania i korzystania ze swoich nadań programów w zakresie:

• utrwalania;
• zwielokrotniania określoną techniką;
• nadawania przez inną organizację radiową lub telewizyjną;
• reemitowania;
• wprowadzania do obrotu ich utrwaleń;
• odtwarzania w miejscach dostępnych za opłatą wstępu;
• udostępniania ich utrwaleń w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.

“Organizacje radiowe lub telewizyjne”, którym przysługują prawa do nadań programów to w istocie każde podmioty zajmujące się tworzeniem i rozpowszechnianiem programów, bez względu na swoją strukturę prawną**** oraz używaną technikę – przewodową, naziemną, satelitarną, cyfrową, kodowaną.

Dwa pozostałe rodzaje praw pokrewnych można spotkać głównie w działalności naukowej, publicystycznej i krytycznoliterackiej. Są to:

# 4 Prawa do pierwszych wydań 

Prawa do pierwszych wydań obejmują monopol wydawcy, jeżeli jako pierwszy w sposób zgodny z prawem opublikował lub w inny sposób rozpowszechnił utwór, którego czas ochrony już wygasł, a egzemplarze nie były jeszcze publicznie udostępniane. Dodajmy, że nierzadko dane utwory nie były wcześniej nawet w ogóle znane… Co jakiś czas media informują o niespodziewanie odnalezionych na strychu rękopisach zmarłych literatów czy o listach i rysunkach w kufrze po dziadku (6). 

Po upływie 70 lat od śmierci autora (zobacz: Jak długo trwa ochrona praw autorskich? ) dzieła przechodzą do domeny publicznej. Wówczas prawa autorskie majątkowe wygasają, a wydawcy przysługuje przez 25 lat od daty pierwszej publikacji lub rozpowszechnienia wyłączne prawo do pierwszych wydań czyli do rozporządzania tym utworem i korzystania z niego na wszystkich polach eksploatacji.

Inna sytuacja miała miejsce w 2016 r., kiedy to niemal 10 lat po śmierci Krystyny Feldman, jej rodzina odnalazła nieznany rękopis powieści aktorki pt. “Światła, które nie gasną”. Prawa autorskie majątkowe do tego utworu rownież jeszcze nie “wygasły” i przeszły na spadkobierców. Następnie prawa do dzieła nabył Teatr Nowy w Poznaniu, który wraz z Wydawnictwem Miejskim wydrukował książkę w 2016 r., aby uczcić setną rocznicę urodzin aktorki.

# 5 Prawa do wydań naukowych i krytycznych

Przedmiotem tego prawa mogą zostać edycje (naukowe i krytyczne) starych rękopisów, listów, kronik, dzieł literackich lub muzycznych, dokumentów, map, planów architektonicznych*. W każdym przypadku chodzi o utwory, które znalazły się już w domenie publicznej. 

Wydanie naukowe lub krytyczne utworu może polegać m.in. na odpowiednim przystosowaniu tekstów w taki sposób, aby były zrozumiałe dla czytelnika, sporządzeniu komentarzy do wydania i poprzedzeniu ich wstępem, np. filologicznym czy historyczno-literackim. Niejednokrotnie wstęp kwalifikowany będzie do kategorii utworów z uwagi na zawarte w nim elementy oryginalności i indywidualności. Niezależnie jednak od prawnoautorskiego statusu poszczególnych elementów nie można kwalifikować całości edycji jako utworu**.  

Podobnie jak przy artystycznych wykonaniach, niekiedy dane wydanie może zostać uznane za utwór zależny (opracowanie), np. gdy stanowi tłumaczenie (zobacz: Tłumaczenie według przepisów prawa autorskiego) wraz z komentarzem lub streszczenie. Tymczasem przyznanie ochrony wydaniom naukowym lub krytycznym jest związane z poniesieniem wysiłku intelektualnego i twórczą pracą naukową nakierowaną na zrekonstruowanie oryginału cudzej działalności intelektualnej ***. Omawiany typ praw pokrewnych przysługuje autorowi wydania naukowego lub krytycznego przez 30 lat od daty publikacji. Będzie nim osoba fizyczna – twórca wydania, badacz, naukowiec, krytyk.

Prawa pokrewne – podsumowanie

Prawa pokrewne to jeden z rodzajów szeroko pojętych praw własności intelektualnej. Prawa pokrewne funkcjonują  „obok” praw autorskich i chronią głównie interesy gospodarcze podmiotów, które rozpowszechniają utwory poprzez ich przedstawianie i wykonywanie. Z jednej strony są to tzw. “artyści wykonawcy”, jak aktorzy i muzycy, a z drugiej producenci i nadawcy fono- i wideogramów oraz wydawcy książek.

Podobnie jak „klasyczne” prawa autorskie, prawa pokrewne podlegają pewnym ograniczeniom i można z nich korzystać na zasadach dozwolonego użytku publicznego i dozwolonego użytku osobistego. Aby zrekompensować straty finansowe poniesione z tego powodu, zagwarantowano artystom wykonawcom i producentom fono-/wideogramów udział w opłatach z tytułu sprzedaży magnetofonów, magnetowidów i innych podobnych urządzeń i związanych z nimi czystych nośników. Więcej na temat opłaty reprograficznej przeczytasz w artykule Co to jest opłata reprograficzna?.

***

*S. Tomczyk, Artyści wykonawcy – prawa i ich ochrona, Warszawa 2008, s. 36

*I. Kuś, Z. Senda, Prawo autorskie i prawo pokrewne, poradnik przedsiębiorcy, 2004, s.16

*J. Sieńczyłło-Chlabicz, Prawo własności  intelektualnej, Warszawa 2018, s. 292

*Zob. m.in. A. Matlak, Prawo do nagrań radiowych i telewizyjnych w świetle postępu technicznego (w:) Prawa pokrewne, red. J. Kępiński. K. Klafkowska-Waśniowska, R. Sikorski, s. 102

*J. Barta, R. Markiewicz, op. cit., s. 421

*B. Widła, Ochrona naukowych i krytycznych edycji dzieł literackich, ZNUJ PPWI 2010/108, s. 43

*J. Sieńczyłło-Chlabicz, op. cit., s. 302

Zobacz także:

• Artystyczne wykonanie jako dzieło w umowie o dzieło – wywiad z prof. dr hab. Moniką Karwaszewską
• Umowy prawa autorskiego w sektorze kreatywnym
• Wynagrodzenie za przeniesienie praw autorskich – o czym warto wiedzieć?

Newsletter dla kreatywnych czyli bądź na bieżąco

Szukasz bezpiecznego wzoru umowy o dzieło z przeniesieniem autorskich praw majątkowych, który będziesz mógł w łatwy sposób dopasować do swoich potrzeb? Kliknij na grafikę powyżej i skorzystaj z przygotowanego przez nas wzoru umowy o dzieło z przeniesieniem praw autorskich.

fot.: Sergei Gavrilov on Unsplash