W pigułce: Dozwolony użytek osobisty

Dozwolony użytek osobisty. To dzięki niemy możemy korzystać z chronionego utworu bez konieczności uzyskiwania zezwolenia jego twórcy,  swobodnie kserować książki do nauki przed egzaminem, dzielić się z przyjaciółmi zakupionym filmem lub wykorzystywać fragmenty cudzych utworów do stworzenia własnej pracy. Dozwolony użytek osobisty – jak z niego korzystać? I kiedy warto o nim pamiętać? O tym wszystkim w dzisiejszym tekście.

Prawo autorskie a interes społeczny

Zgodnie z przepisami prawa autorskiego „prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej”. Twórca posiada zatem – co do zasady – pełnię praw do stworzonego przez siebie dzieła. W rzeczywistości autorskie prawa majątkowe nie dają jednak uprawnionemu (czyli twórcy) pełnej wyłączności prawnej w zakresie korzystania z własnego utworu. Dlaczego?

Ograniczenie monopolu autorskiego zostało wprowadzone do obowiązującego ustawodawstwa z uwagi na interes społeczny, którego głównym założeniem jest umożliwienie szerokiemu gronu społeczeństwa relatywnie swobodnego dostępu do dóbr oświaty, kultury i sztuki. Najprościej rzecz ujmując – ktoś kiedyś doszedł do wniosku, że sytuacja, w której tylko i wyłącznie twórca mógłby jako jedyny korzystać ze swojego dzieła i nikt inny oprócz niego mogłaby być poważnym hamulcem dla rozwoju kultury i sztuki. Dlatego zdecydowano się na wprowadzenie tzw. dozwolonego użytku osobistego.

Dozwolony użytek a prawa twórcy

Dozwolony użytek osobisty polega na umożliwieniu posługiwaniu się rozpowszechnionym już utworem lub jego częścią bez konieczności uzyskania zgody jego twórcy. Ale uwaga: tylko pod pewnymi warunkami.

Bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego (art. 23 ust. 1 pr. aut.)

Korzystanie z cudzej twórczości będzie mieściło się w ramach dozwolonego użytku prywatnego tylko wtedy, gdy takie korzystanie będzie dotyczyło utworu już rozpowszechnionego (a więc w jakikolwiek sposób udostępnionego publicznie za zezwoleniem jego twórcy), kręgu osób pozostających ze sobą w związku osobistym (pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego), wykorzystywanie będzie nieodpłatne i nie będzie służyło celom komercyjnym. Przyjrzyjmy się bliżej tym warunkom.

Warunek #1: Utwór rozpowszechniony

Korzystanie z cudzego utworu w ramach dozwolonego użytku będzie możliwie tylko wtedy, gdy wykorzystywany utwór został już wcześniej rozpowszechniony, a wiec w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie za zezwoleniem twórcy (na przykład zamieszczony na ogólnodostępnej stronie internetowej).

Warunek #2: Pokrewieństwo i stosunek towarzyski

Zakres użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających ze sobą w związku osobistym, w szczególności w związku pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego. Do kręgu osób pozostających w związku „pokrewieństwa” należą osoby spokrewnione w linii prostej (np. ojciec z synem, babcia z wnuczką), jak i w linii bocznej (np. ciotka i siostrzenica, brat z siostrą). Z kolei powinowactwo jest to związek między małżonkiem a całą rodziną drugiego małżonka. Powinowactwo powstaje na skutek zawarcia małżeństwa.

Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego (art. 23 ust. 2 pr. aut.)

Kiedy będziemy mogli mówić o stosunku towarzyskim? Przede wszystkim wtedy, kiedy będziemy mieli do czynienia z osobami, które realnie się znają i utrzymują w mniejszym lub większym stopniu relacje towarzyskie w rzeczywistości. Za grupę będącą w stosunkach towarzyskich nie będzie można zatem uznać grupy nieznających się bliżej użytkowników np. serwisu społecznościowego (w szczególności mam tutaj na myśli sytuacje, gdy ktoś może się „pochwalić” nawet kilkuset znajomymi, z którymi w dużej części widział się tylko raz czy dwa razy życiu). Należy również wykluczyć relacje jednorazowe czy też oparte na pewnej „konieczności” przebywania razem  – w stosunku towarzyskim nie będą zatem studenci danego roku studiów czy pracownicy jednej firmy.

Warunek #3 i #4: Nieodpłatność i cel niekomercyjny

Korzystanie z cudzej twórczości będzie mieściło się w zakresie dozwolonego użytku tylko wtedy, gdy takie korzystanie nie będzie służyło celom komercyjnym (zarobkowym, handlowym). Dozwolony użytek osobisty nie może służyć celom komercyjnym korzystającego. Nie ma mowy zatem o handlowej eksploatacji cudzych dzieł bez zgody ich twórcy czy też jakichkolwiek innych działaniach mających za cel uzyskanie zysku.

Komercyjny = nastawiony na zysk, związany z odnoszeniem korzyści majątkowych ze swoich działań

Zdaniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie posługiwanie się cudzym tekstem do celów związanych z promowaniem działalności gospodarczej w żadnym razie nie mieści się w pojęciu dozwolonego użytku osobistego*. W zakresie dozwolonego użytku osobistego nie będzie mieściło się również odtworzenie na podstawie zdjęcia kompozycji z kwiatów stanowiącej utwór do użytku związanego z osiąganiem korzyści majątkowej**.

Korzystanie z cudzego utworu w ramach dozwolonego użytku musi odbywać się ponadto nieodpłatnie (twórca nie może żądać wynagrodzenia za to, że ktoś korzysta z jego twórczości w ramach dozwolonego użytku).

Dozwolony użytek osobisty a program komputerowy

Warto wiedzieć, że możliwość powołania się na dozwolony użytek osobisty może być wyłączona dla pewnych kategorii utworów. Tak jest w przypadku korzystania z programów komputerowych. Co to oznacza w praktyce?

To znaczy, że nie możesz m.in. użyczać innym – nawet osobom pozostającym z Tobą w związku towarzyskim (!) – zakupionego wcześniej programu komputerowego czy też wykorzystywać fragmentów cudzego, już rozpowszechnionego programu komputerowego do celów osobistych. W przypadku programów komputerowych dozwolony użytek osobisty jest niestety wyłączony.

Dozwolony użytek a niezamierzone włączenie utworu

O tym, że prawo autorskie stara się być w dalszym ciągu blisko twórców i ich realnych potrzeb świadczy wprowadzenie do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych w ubiegłym roku przepisu nowego art. 292, zgodnie z którym:

wolno w sposób niezamierzony włączyć utwór do innego utworu, o ile włączony utwór nie ma znaczenia dla utworu, do którego został włączony.

Ideą tego przepisu jest unormowanie takiej sytuacji – w praktyce wcale nierzadkiej – w której w innym utworze wykorzystany został inny utwór, ale to wykorzystanie nastąpiło w sposób niezamierzony. Przykładowo, o niezamierzonym wykorzystaniu utworu w innym utworze możemy mówić na przykład w sytuacji, gdy podczas trwania transmisji telewizyjnej na żywo w tle występującego reportera słychać wyraźnie muzykę. Przepis ten odnosi się do sytuacji, gdy reporter nie miał zamiaru wykorzystać muzyki w programie telewizyjnym, ale stało się to pomimo braku jego aktywności w tym zakresie.

Dozwolony użytek a prawo cytatu

Prawo cytatu stanowi jeden z przykładów tzw. dozwolonego użytku. Korzystając z cudzej twórczości w ramach dozwolonego użytku osobistego warto zatem – podobnie jak w przypadku prawa cytatu – wskazać tytuł wykorzystywanego dzieła oraz imię i nazwisko jego twórcy. Dozwolony użytek nie może bowiem naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w tzw. słuszne interesy twórcy (art. 35 pr. aut):

Dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy.

Dozwolony użytek osobisty a utwory w domenie publicznej

Czy dozwolony użytek osobisty obejmuje również utwory, które znajdują się w domenie publicznej? Nie, ponieważ utwory w domenie publicznej to utwory, do których wygasła ochroną autorskich praw majątkowych i utwory te mogą być wykorzystywane całkowicie swobodnie – nie ograniczając się przy tym ani do kręgu znajomych ani celu prywatnego. Utwory znajdujące się z domenie publicznej mogą być dowolnie wykorzystywane, nawet w celach komercyjnych. Grafiki znajdujące się w domenie publicznej znajdziecie m.in. na stronie openclipart.org oraz www.publicdomainpictures.net, a fonty fontlibrary.org/en/search/.

Dozwolony użytek osobisty – podsumowanie

Korzystanie z cudzej twórczości będzie mieściło się w ramach dozwolonego użytku osobistego tylko wtedy, gdy takie korzystanie będzie dotyczyło utworu już rozpowszechnionego, kręgu osób pozostających ze sobą w związku osobistym, a wykorzystywanie będzie nieodpłatne i nie będzie miało komercyjnego celu.

Na koniec chciałabym pokreślić, że dozwolony użytek jest tylko formą wyjątku od ogólnej zasady monopolu autorskiego i powinien być stosowany jedynie w określonych przez prawo, szczególnych przypadkach.

***

*wyrok SA w Warszawie z 30 października 1991 r., I Acr 436/91

**wyrok SN z 25.04.1973 r., I CR 91/73

grafika: Annie Spratt/unsplash.com