Plakat jako dzieło sztuki i przedmiot prawa autorskiego

Opublikowano

Dokładnie trzy lata temu, 27 listopada 2013 r. zmarł Waldemar Świerzy – jeden z ostatnich tuzów polskiego plakatu. W kolejną rocznicę śmierci artysty warto nie tylko przypomnieć sylwetkę tego wybitnego polskiego plakacisty ale również zastanowić się nad tym, co dzieje się z prawami autorskimi do dzieł Waldemara Świerzego teraz, gdy nie ma go już wśród nas.

Waldemar Świerzy – wspomnienie

Waldemar Świerzy to postać wyjątkowa. Grafik, ilustrator książek, a przede wszystkim plakacista. Jego dorobek artystyczny to ponad półtora tysiąca prac. Wychowanek Wydziału Grafiki katowickiej filii Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie niedługo po zakończeniu studiów sam trafił do kadry dydaktycznej. Waldemar Świerzy wykładał na wydziałach sztuki uniwersytetów w Hawanie i w Meksyku oraz w Hochschule der Kunste w Berlinie Zachodnim. Pracował również jako kierownik Pracowni Grafiki Projektowej w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu. W 1994 roku został opiekunem pracowni plakatu na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Waldemar Świerzy był jednym ze współtwórców „polskiej szkoły plakatu”. To określenie używane jest dzisiaj wobec grupy wybitnie utalentowanych polskich plakacistów tworzących w latach 60 i 70 XX. Polscy artyści-plakaciści (m.in. Waldemar Świerzy, Roman Cieślewicz czy Henryk Tomaszewski) zdobyli światową renomę dzięki unikalności swoich projektów. Prace przedstawicieli polskiej szkoły plakatu wyróżniały się na tle ówczesnych prac dużą lapidarnością, oszczędnością formy oraz ironią. Znakiem szczególnym twórczości Świerzego było połączenie grafiki z malarską wrażliwością. Jednymi z najbardziej rozpoznawalnych prac artysty są plakat „Mazowsza” z 1954 r. (wydrukowany w milionie egzemplarzy) oraz plakat promujący francuski film „Paryżanka” (reż. Michel Boisrond) z 1957 r. (zdjęcie obok).

Świeżość w twórczości Świerzego

Zmarły w listopadzie 2013 roku artysta uważał, że niewydrukowany plakat to nie plakat. Dzieło artysty-plakacisty nabiera swojej wartości dopiero po wydrukowaniu i skonfrontowaniu go z opinią publiczną. Waldemar Świerzy tworzył według zasad opracowanych przez Cassandre’a – słynnego malarza i plakacisty ukraińsko-francuskiego pochodzenia, zgodnie z którymi sekretem sukcesu przekazu graficznego jest znalezienie przez plakacistę rozwiązania dla każdego z trzech problemów – optycznego, graficznego oraz poetyckiego:

  • problem optyczny: jak nakłonić przechodnia do zatrzymania się i chwili namysłu przed wywieszonym plakatem? Rozwiązaniem jest zastosowanie „kolizji formalnej”. Zderzenie ze sobą formy i wartości zaprezentowanych w plakacie;
  • problem graficzny: stworzenie obrazu ideograficznego jako „błyskawiczny i rzeczywisty nośnik myśli”. Zaskakująco proste elementy w idealnej kompozycji;
  • problem poetycki: budzenie „skojarzeń myślowych, które muszą być niezapomniane”. Emocje widza powinny mieć coś z natury obsesji, gdyż „bez tej emocjonalnej siły plakat jest jak kobieta bez seksapilu”.

Plakat a prawo autorskie

Wspominając prace zmarłego rok temu artysty warto przypomnieć, co dzieje się z prawami autorskimi do dzieł po śmierci ich twórcy. Pytanie o prawa autorskie do utworów zmarłego twórcy pojawia się zwłaszcza wtedy, gdy – tak jak w przypadku organizatorów wystawy plakatów Waldemara Świerzego w kawiarni „Relaks” – rodzi się pomysł zorganizowania wystawy prac zmarłego artysty. Kto dysponuje dziś prawami autorskimi do prac Waldemara Świerzego?

Autorskie prawa majątkowe do utworu to prawa ograniczone w czasie (w odróżnieniu od autorskich praw osobistych, które trwają wiecznie). Autorskie prawa majątkowe trwają od momentu powstania dzieła przez całe życie jego twórcy i wygasają dopiero po upływie 70 lat od dnia jego śmierci.

„Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu: 1) od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich – od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych” (art. 36 pr. aut.)

W chwili śmierci twórcy autorskie prawa majątkowe do jego dzieł przechodzą na spadkobierców. Dysponentami majątkowych praw autorskich do dzieł Waldemara Świerzego są więc dzisiaj jego spadkobiercy, którzy mogą korzystać z utworów artysty samodzielnie lub zezwolić na korzystanie z nich innym podmiotom. Jako dysponenci autorskich praw majątkowych, spadkobiercy Waldemara Świerzego mogą czerpać korzyści z jego dzieł i rozporządzać prawem do korzystania z nich przez cały czas trwania ochrony prawa autorskiego, czyli przez 70 lat od dnia śmierci ich twórcy. Pełnoprawnymi właścicielami autorskich praw majątkowych do dzieł Waldemara Świerzego są również osoby, które jeszcze za życia artysty nabyły autorskie prawa majątkowe do jego dzieł.

Po upływie 70-letniego okresu ochrony autorskie prawa majątkowe do dzieł Waldemara Świerzego wygasną, a utwór przejdzie do domeny publicznej. W praktyce oznacza to, że po upływie 70 lat od daty śmierci Waldemara Świerzego każdy będzie mógł swobodnie korzystać z jego dzieł. Prace Waldemara Świerzego trafią do domeny publicznej w 2084 r.

***

Autorki tekstu:

Karolina Rodzeń – studentka Uniwersytetu Warszawskiego na kierunku finanse, inwestycje i rachunkowość, główny obszar zainteresowań: inwestycje w sztukę jako alternatywna forma budowania kapitału

Magdalena Miernik – Lookreatywni.pl

Fot.: Waldemar Świerzy – plakat do filmu „Paryżanka” (reż. Michel Boisrond) z 1957 r.; zdjęcie autorstwa Jusakas z serwisu Fotolia

Czy wiesz, że Lookreatywni to nie tylko baza wiedzy?

Jesteśmy zaufanym partnerem, który nie tylko doradza i zabezpiecza klienta pod względem prawnym, ale również wspiera go biznesowo.