Nowelizacja prawa autorskiego 2024 © Najważniejsze zmiany dla twórców

20 września 2024 r. weszła w życie nowelizacja ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. © Co o zmianach w prawie autorskim powinien wiedzieć każdy twórca? Nowelizacja prawa autorskiego 2024 – najważniejsze zmiany dla twórców. Zapraszam do lektury.

Nowelizacja prawa autorskiego – po co?

Na wstępie warto podkreślić, że głównym celem nowelizacji ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych było wdrożenie do polskiego porządku prawnego dwóch ważnych aktów prawnych – dyrektyw, których termin implementacji (również do polskiego porządku prawnego) upłynął w 2021 r. (implementacja dyrektyw nastąpiła zatem długo po wyznaczonym terminie). Polska jest ostatnim krajem Unii Europejskiej, który wdrożył dwie istotne dyrektywy dotyczące prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym. O jakich dwóch dyrektywach mowa? 

1. dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/789 z dnia 17 kwietnia 2019 r. ustanawiającej przepisy dotyczące wykonywania praw autorskich i praw pokrewnych mających zastosowanie do niektórych transmisji online prowadzonych przez organizacje radiowe i telewizyjne oraz do reemisji programów telewizyjnych i radiowych oraz zmieniającej dyrektywę Rady 93/83/EWG (zwanej dalej “dyrektywą SATCAB II”) oraz 
2. dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790 z dnia 17 kwietnia 2019 r. w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE (zwanej dalej “dyrektywą DSM”)”.

Zanim o samych zmianach w polskiej ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych kilka słów o samych dyrektywach.

Dyrektywa SATCAB II

Dyrektywa SATCAB II to dyrektywa, której celem jest poprawa funkcjonowania rynku wewnętrznego Unii Europejskiej przez stworzenie na gruncie prawa autorskiego warunków umożliwiających szersze rozpowszechnianie w państwach członkowskich programów telewizyjnych i radiowych pochodzących z innych państw członkowskich, z korzyścią dla użytkowników w całej Unii Europejskiej.

Dyrektywa ma w swoim założeniu ułatwić udzielanie licencji na korzystanie z utworów i przedmiotów praw pokrewnych zawartych w nadawanych programach telewizyjnych i radiowych, które są „ważnym narzędziem promowania różnorodności kulturowej i językowej, spójności społecznej oraz coraz większego dostępu do informacji” (motyw 1 dyrektywy).

Zobacz także: Czym są prawa pokrewne? O prawach artystów wykonawców 

Dyrektywa DSM

Dyrektywa DSM to natomiast odpowiedź Unii Europejskiej na aktualne wyzwania związane z rozwojem technologii cyfrowych. Zadaniem tej dyrektywy jest przede wszystkim uregulowanie różnych aspektów eksploatacji utworów w środowisku cyfrowym. 

Dyrektywa DSM wprowadza nowe postacie dozwolonego użytku (eksplorację tekstów i danych, korzystanie z utworów w działalności dydaktycznej oraz zwielokrotnianie utworów w celu zachowania dziedzictwa kulturowego oraz modyfikuje formy już istniejące w prawie UE (korzystanie z utworów na potrzeby edukacji zdalnej – istotne z punktu widzenia rozwoju sztucznej inteligencji).

Zobacz także: AI ACT a prawa twórców – co warto wiedzieć o nowych regulacjach? 

Dyrektywa wprowadza też środki ułatwiające korzystanie z utworów niedostępnych w handlu (out-of-commerce works) oraz umożliwiające, w ograniczonym zakresie, licencjonowanie utworów, co do których uprawnieni nie udzielili stosownego upoważnienia (tzw. rozszerzony zbiorowy zarząd). 

Co istotne, dyrektywa proponuje nową kategorię tzw. prawa pokrewnego – prawo wydawców prasowych do eksploatacji ich publikacji prasowych online, nowe zasady udostępniania utworów przez dostawców usług społeczeństwa informacyjnego oraz nowe propozycje dotyczące wynagradzania twórców i wykonawców (mające zapewnić, aby „należne im wynagrodzenie było godziwe”). [źródło: https://www.gov.pl/web/].

Co zmienia nowelizacja prawa autorskiego? 

Inaczej niż w przypadku rozporządzeń (rozporządzeniem jest np. RODO) które wchodzą w życie bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich, dyrektywy to takie akty prawa Unii Europejskiej,  które – aby ich regulacje weszły w życie w poszczególnych krajach członkowskich – muszą być odpowiednio implementowane do porządku prawnego danego kraju.

Po kilku latach przygotowań polski ustawodawca zdecydował się na implementację wspomnianych wyżej dwóch dyrektyw – tj. dyrektywy SATCAB II oraz dyrektywy DSM – do polskiego porządku prawnego. Konsekwencją owej implementacji jest nowelizacja polskiego prawa autorskiego. Co nowelizacja prawa autorskiego zmienia w polskim prawie autorskim? 

Poniżej przedstawiam moim zdaniem najważniejsze zmiany, które nowelizacja prawa autorskiego wprowadziła w zakresie praw twórców i artystów. Zapraszam do lektury.

#1 Tantiemy za udostępnianie utworów w internecie

Pamiętacie międzynarodowy sukces serialu Wielka Woda z 2022 r.? Jego twórcy w ostatnich dwóch latach wielokrotnie zwracali uwagę opinii publicznej na fakt, że nie dostają żadnych tantiem za odtworzenie produkcji w polskim internecie. Dlaczego?

Przyczyną tego stanu rzeczy był brak wprowadzenia do polskiego porządku prawnego dyrektywy DSM. W praktyce twórcy serialu Wielka Woda dostawali tantiemy (wynagrodzenie autorskie) z organizacji np. z Francji i Niemiec, gdzie dyrektywa została już wcześniej implementowana, a w Polsce, gdzie serial mógł zarobić najwięcej, twórcy serialu nie dostali żadnych tantiem. Dopiero teraz, dwa lata po premierze serialu, pojawiła się wreszcie szansa na wypełnienie tej istotnej (i z pewnością frustrującej dla twórców serialu) luki.

Zgodnie z nowymi przepisami twórcy i wykonawcy utworów audiowizualnych oraz wykonawcy utworów muzycznych i słowno-muzycznych będą uzyskiwać tantiemy za udostępnianie ich dzieł w internecie.

Wszystko za sprawą zupełnie nowego art. 21⁴  ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym:

Nowy art.  21⁴  [Tantiemy za udostępnianie utworów w Internecie]:

Twórcy utworu literackiego, publicystycznego, naukowego, muzycznego lub słowno-muzycznego, w tym twórcy opracowania takiego utworu, są uprawnieni do stosownego wynagrodzenia z tytułu publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.

Oznacza to, że po stronie twórców i wykonawców utworów audiowizualnych oraz wykonawców utworów muzycznych i słowno-muzycznych powstanie nowe, niezbywalne prawo do stosownego wynagrodzenia z tytułu publicznego udostępniania ich utworów lub artystycznych wykonań w internecie (VOD, muzyka na żądanie etc.).

Tantiemy z tytułu eksploatacji utworu audiowizualnego będą wypłacane za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania, natomiast z tytułu eksploatacji wykonań muzycznych wg swobodnego wyboru wykonawcy – będą mogły być wypłacane za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania, niezależne podmioty zarządzające lub bezpośrednio na rzecz artysty wykonawcy.

#2 Nowe wytyczne dot. sposobu wyliczania wynagrodzenia

Uważni czytelnicy bazy wiedzy Lookreatywni doskonale wiedzą, że jednym z moich ulubionych przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych jest przepis art. 43, w którym ustawodawca „podpowiada” co twórca powinien wziąć pod uwagę, aby prawidłowo wyliczyć wynagrodzenie za dyspozycję prawami autorskimi tj. za udzielenie licencji bądź za przeniesienie praw autorskich.

Zobacz także: Wynagrodzenie za przeniesienie praw autorskich – o czym warto wiedzieć?

Zgodnie z treścią art. 43 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jeżeli z umowy (ustaleń pomiędzy twórcą a jego klientem) nie wynika, że przeniesienie przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji nastąpiło nieodpłatnie, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.

Art.  43. [Wynagrodzenie]:

Jeżeli z umowy nie wynika, że przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji nastąpiło nieodpłatnie, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.

To ważny przepis ustawy, w którym ustawodawca podkreśla, że zasadą jest odpłatność dyspozycji prawami autorskimi. Jeżeli natomiast zamiarem stron jest przeniesienie praw autorskich lub udzielenie licencji nieodpłatnie, musi być to wyraźnie wskazane w umowie (nie odwrotnie).

To ważna zasada, o której warto pamiętać podejmując rozmowy z klientem o wynagrodzeniu za przeniesienie praw autorskich bądź za udzielenie licencji.

Zobacz także: Dodatkowe wynagrodzenie za przeniesienie praw autorskich

Ważny dla twórców przepis art. 43 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oprócz ustępu 1 posiada również ustęp 2, którego dotychczasowe (do wejścia w życie nowelizacji prawa autorskiego) brzmienie było następujące:

Dotychczasowe brzmienie art. 43 ust. 2 [Wynagrodzenie]:

Jeżeli w umowie nie określono wysokości wynagrodzenia autorskiego, wysokość wynagrodzenia określa się z uwzględnieniem zakresu udzielonego prawa oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu.

Po nowelizacji prawa autorskiego, która weszła w życie 20 września 2024 r., ustęp 2 art. 43 brzmi już zupełnie inaczej. W znowelizowanym art. 43 pojawia się określenie „godziwe” wynagrodzenie (w oryginale Dyrektywy 2019/790  jest mowa o słowie „fair” –> „fair compensation”/ „fair remunaration”).

Nowe brzmienie art. 43 ust. 2 [Wynagrodzenie]:

Wynagrodzenie musi być godziwe i odpowiednie do zakresu udzielonego prawa, charakteru i zakresu korzystania oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu.

Dodatkowo, do art. 43 polski ustawodawca wprowadził zupełnie nowy ust. 3 o następującym brzmieniu:

Zupełnie nowy art. 43 ust. 3 [Wynagrodzenie]:

Domniemywa się, że wynagrodzenie proporcjonalne do przychodów z korzystania z utworu spełnia wymogi, o których mowa w ust. 2.

Czy to zmiana na lepsze? O tym dowiemy się, gdy nowe przepisy zaczną prawdziwie „żyć” i będą – mam nadzieję – aktywnie wykorzystywane przez twórców w praktyce.

Z mojego doświadczenia i obserwacji wynika, że do tej pory przepis art. 43 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (w starym brzmieniu) nie był wystarczająco skutecznie wykorzystywany przez twórców i artystów (żeby nie powiedzieć – dla większości nie był nawet znany). Czy teraz to się zmieni? Mam nadzieję, że tak.

#3 Zmiana tzw. klauzuli bestsellerowej

Istotna zmiana została wprowadzona również do art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tzw. klauzuli bestsellerowej). Dotychczasowe brzmienie tego przepisu było następujące:

Dotychczasowe brzmienie art. 44 [Podwyższenie wynagrodzenia twórcy przez sąd]:

W razie rażącej dysproporcji między wynagrodzeniem twórcy a korzyściami nabywcy autorskich praw majątkowych lub licencjobiorcy, twórca może żądać stosownego podwyższenia wynagrodzenia przez sąd.

Nowelizacja prawa autorskiego wprowadziła zmianę we ww. przepisie art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Przepis art. 44 ma obecnie ust. 1 i ust. 2 i brzmi następująco:

Nowa treść art. 44 [Podwyższenie wynagrodzenia twórcy przez sąd]:

1. W przypadku gdy wynagrodzenie twórcy jest niewspółmiernie niskie w stosunku do korzyści nabywcy autorskich praw majątkowych lub licencjobiorcy, twórca może żądać stosownego podwyższenia wynagrodzenia przez sąd.

2. Przepisu ust. 1 nie stosuje się do umów o korzystanie z utworów zawieranych z organizacją zbiorowego zarządzania prawami autorskimi albo z niezależnym podmiotem zarządzającym, o którym mowa w art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi.

Czy wprowadzenie nowego brzmienia przepisy art. 44 zachęci twórców do wchodzenia drogę sądową celem żądania podwyższenia przez sąd wynegocjowanego wcześniej na zasadach art. 43 wynagrodzenia? I co to znaczy „niewspółmiernie niskie”? Odpowiedzi na te pytania dostarczy nam z pewnością w przyszłości orzecznictwo sądowe i praktyka korzystania z nowego przepisu art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Potrzebujesz porady prawnej? Zapraszam na konsultacje prawne online

#4 Prawo twórcy do uzyskania informacji o przychodach

Jako pozytywne oceniam zmiany wprowadzone poprzez zmianę przepisu art.  47 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (przepis ten otrzymał nową treść, o czym poniżej) oraz poprzez dodanie zupełnie nowego przepisu art. 47¹ ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Zacznijmy od art. 47 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Jego dotychczasowe brzmienie było następujące:

Dotychczasowe brzmienie art. 47 [Informacja o przychodach z korzystania z utworu]:

Jeżeli wynagrodzenie twórcy zależy od wysokości wpływów z korzystania z utworu, twórca ma prawo do otrzymania informacji i wglądu w niezbędnym zakresie do dokumentacji mającej istotne znaczenie dla określenia wysokości tego wynagrodzenia.

Nowa treść art. 47 [Informacja o przychodach z korzystania z utworu]:

Jeżeli wynagrodzenie twórcy zależy od wysokości przychodów z korzystania z utworu, twórca ma prawo do:

1) otrzymania informacji mającej istotne znaczenie dla określenia wysokości tego wynagrodzenia w przypadkach, w których nie stosuje się przepisu art. 47¹;

2) wglądu w niezbędnym zakresie do dokumentacji mającej istotne znaczenie dla określenia wysokości tego wynagrodzenia.

Nowa treść art. 47 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych to z pewnością szansa na łatwiejsze uzyskiwanie przez twórców informacji o wysokości przychodów z korzystania z ich utworów.

Dodatkowe – w mojej ocenie bardzo ważne – uprawnienie dla twórców ustawodawca wprowadził w nowym art. 47¹ ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Przepis ten  uprawnia twórcę do regularnego otrzymywania od osoby, na którą przeniósł autorskie prawa majątkowe, lub od osoby, której udzielił licencji, aktualnej informacji o przychodach z korzystania ze swojego utworu i to w dodatku odrębnie dla każdego ze sposób korzystania z utworu.

Takie informacje mogą dać twórcy realną wiedzę na temat wysokości przychodów i sprawdzeniu, czy jego wynagrodzenie jest „rażąco niskie”( art. 44 i nowe brzmienie tzw. klauzuli bestsellerowej).

Zupełnie nowy art. 47¹ [Regularne informacje o przychodach z korzystania z utworu przekazywane twórcy]:

1. Twórca ma prawo do regularnego otrzymywania od osoby, na którą przeniósł autorskie prawa majątkowe, lub od osoby, której udzielił licencji, aktualnej informacji o przychodach z korzystania ze swojego utworu oraz o wynagrodzeniu należnym w związku z tym korzystaniem, odrębnie dla każdego ze sposobów korzystania. Informacja może być wykorzystana przez twórcę wyłącznie w celu ustalenia wartości majątkowej praw przeniesionych albo stanowiących przedmiot licencji.

2. Informacja, o której mowa w ust. 1, jest przekazywana z regularnością odpowiednią do rodzaju działalności, w ramach której utwór jest wykorzystywany, nie rzadziej niż raz w roku i nie częściej niż raz na kwartał.

3. Jeżeli obowiązani, o których mowa w ust. 1, następnie przenieśli prawa majątkowe lub udzielili licencji i w związku z tym nie posiadają pełnej informacji, o której mowa w ust. 1, powiadamiają o tym fakcie twórcę i udostępniają mu, na jego żądanie, imię i nazwisko lub nazwę oraz miejsce zamieszkania albo siedzibę, adres i adres poczty elektronicznej nabywcy praw lub licencjobiorcy. W takim przypadku na żądanie twórcy brakującej informacji udziela ten nabywca lub licencjobiorca.

4. Przepisów ust. 1-3 nie stosuje się w przypadku, gdy wkład twórczy nie jest znaczący w stosunku do wykorzystywanej całości, chyba że twórca, który żąda informacji, o której mowa w ust. 1, wykaże, że informacja ta jest niezbędna do wykonania prawa, o którym mowa w art. 44 ust. 1. W przypadku utworu zbiorowego, zbioru utworów oraz utworu współautorskiego innego niż literacki, publicystyczny, naukowy, muzyczny lub słowno-muzyczny domniemywa się, że wkład twórczy nie jest znaczący w stosunku do wykorzystywanej całości. W przypadku utworu audiowizualnego domniemanie to nie ma zastosowania do reżysera, operatora obrazu, twórcy adaptacji utworu literackiego, twórcy stworzonych dla utworu audiowizualnego utworów muzycznych lub słowno-muzycznych oraz twórcy scenariusza.

5. W uzasadnionych przypadkach, jeżeli koszty lub obciążenie administracyjne związane z realizacją obowiązku wynikającego z przepisów ust. 1 lub 3 okazałyby się niewspółmiernie uciążliwe w stosunku do przychodów z korzystania z utworu, wykonanie obowiązku można ograniczyć do informacji o łącznych przychodach z korzystania z utworu oraz o łącznym wynagrodzeniu należnym w związku z tym korzystaniem.

Dla rozwiania ewentualnych wątpliwości chciałabym podkreślić, że powyższe rozszerzenie objętości utworów dotyczy wyłącznie korzystania z utworów dla celów dydaktycznych lub naukowych przez ściśle określony krąg podmiotów – wyłącznie przez instytucje oświatowe i podmioty wymienione m.in. w art. 7 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce.

Powyższa zmiana objętości nie dotyczy zmiany korzystania z utworów osób trzecich na zasadach prawa cytatu realizując tym samym cel „nauczanie” (art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych). Zasady korzystania z utworów osób trzecich na prawie cytatu pozostają bez zmian.

Zobacz: Co to jest prawo cytatu i jak z niego prawidłowo korzystać?

Nowelizacja prawa autorskiego w życiu od 20 września br.

Nowe przepisy weszły w życie w piątek 20 września 2024 r. (z wyjątkiem wspomnianego przeze mnie wcześniej, ważnego przepisu art. 21⁴ dot. tantiem za udostępnianie utworów w Internecie, który wejdzie w życie dopiero 5 miesięcy później, tj. 20 lutego 2025 r.)

Nowelizacja prawa autorskiego wprowadza w życie nas wszystkich – zarówno twórców, jak i obiorców – istotne zmiany. W jaki sposób będą one stosowane w praktyce? O tym będę na pewno informowała w kolejnych materiałach w bazie wiedzy na Lookreatywni.

Zapraszam również do zapisania się do newslettera, by być na bieżąco z najnowszymi materiałami w bazie wiedzy Lookreatywni oraz informacjami o planowanych webinarach i szkoleniach Lookreatywni Law For Creatives:

Newsletter dla kreatywnych czyli bądź na bieżąco

Temat praw autorskich jest dla Ciebie ważny? Chcesz jako pierwszy dowiadywać się o najnowszych materiałach w bazie wiedzy, webinarach i szkoleniach? Zapraszam Cię do zapisania się do Newslettera dla kreatywnych! ❤

Zobacz także: