Co to jest prawo cytatu i jak z niego korzystać?
Prawo cytatu robi ostatnio zawrotną karierę. Powołują się na nie zarówno studenci, którzy na potęgę wrzucają fragmenty cudzych dzieł do swoich prac zaliczeniowych, jak i blogerzy zapytani o to, czy posiadają prawa do zdjęć wykorzystywanych na swoich stronach internetowych. Okazuje się jednak, że większość osób przekonanych o tym, że legalnie korzysta ze zdjęć w ramach prawa cytatu, łamie prawo. Dlaczego?
Dlatego, że zapomina o tym, że prawo cytatu jest tylko wyjątkiem od ogólnej zasady prawa autorskiego, zgodnie z którą należy uzyskać zgodę autora na rozpowszechnianie jego dzieła. Czas najwyższy rozwiać wątpliwości i wyjaśnić w jakich konkretnych przypadkach można się na nie powoływać.
Prawo cytatu jako forma dozwolonego użytku
Prawo cytatu stanowi jeden z przykładów tzw. dozwolonego użytku. Dozwolony użytek to pewne ograniczenie monopolu autorskiego, zakreślenie ram w zakresie korzystania przez twórcę z efektów swojej pracy. Prawo cytatu to – zgodnie z art. 29 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych – „uzasadnione przepisami wykorzystanie fragmentów dzieła innego twórcy”. Co ustawodawca miał na myśli wskazując na „uzasadnione przepisami” wykorzystanie? I jak należy interpretować owe „fragmenty”?
Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna i naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości. (art. 29 pr. aut.)
Prawo cytatu zezwala na inkorporowanie „urywków utworów” lub całości „drobnych utworów” do nowego dzieła pod warunkiem, że owe wykorzystywanie fragmentów cudzych utworów odbywa się przy zachowaniu przesłanek określonych w art. 29 pr. aut.
W większości przypadków to właśnie cel wykorzystania fragmentów utworu osoby trzeciej przesądza o działaniu w ramach prawa cytatu a nie ich wielkość.
Wykorzystanie fragmentu cudzego dzieła będzie mieściło się w granicach prawa cytatu tylko wtedy, gdy takie użycie będzie uzasadnione jednym z poniższych celów:
Cel #1: Wyjaśnianie
Chodzi tutaj o takie wykorzystanie fragmentów cudzego utworu, w przypadku którego użycie cytatu jest niezbędne to tego, aby przesłanie Twojej wypowiedzi było zrozumiałe dla osoby trzeciej. Wykorzystanie fragmentu cudzej twórczości lub wypowiedzi ma za zadanie umożliwić Twojemu rozmówcy lepsze zrozumienie tego, co chcesz mu przekazać. Dobrym przykładem wykorzystania prawa cytatu z powołaniem się na cel wyjaśnienia będzie sytuacja, gdy próbujesz wyjaśnić komuś jak wygląda kolor kobaltowy. Sam opis słowny może okazać się niewystarczający. Jeśli zaś do słownego opisu koloru dodasz fotografię ciemnoniebieskiej parasolki, uzyskasz pewność, że Twój rozmówca na pewno będzie wiedział, co miałeś na myśli.
Cel #2: Analiza krytyczna
Ten cel prawa cytatu zakłada, że wykorzystanie fragmentu cudzego dzieła jest niezbędne dla dokonania analizy krytycznej utworu „właściwego” (a więc tego utworu, do którego fragment został dodany). Mam tutaj na myśli na przykład analizę użytych w tym utworze środków wyrazu czy poszczególnych warstw artystycznych. Przykład? Krytyk filmowy zamieszcza w recenzji filmu fragmenty badanej produkcji w celu zwrócenia uwagi na poszczególne środki wyrazu wykorzystane w badanym filmie.
Cel #3: Nauczanie
W tym przypadku – podobnie jak w opisanym wcześniej celu wyjaśnienia – cytat ma przede wszystkim za zadanie uzupełniać informacje. Dobrym przykładem wykorzystywania fragmentów cudzych utworów w ramach prawa cytatu (powołując się na cel nauczania) jest tworzenie różnego rodzaju pomocy naukowych (np. podręczników szkolnych) czy też wykorzystanie fragmentów cudzego dzieła w celu uzupełnienia wypowiedzi prelegenta wygłaszającego referat podczas konferencji naukowej.
Cel #4: Tzw. „prawa gatunku twórczości”
Ostatni cel prawa cytatu wskazany przez ustawodawcę dotyczy wykorzystania fragmentów cudzego dzieła w celach artystycznych i tylko w obrębie takich gatunków, co do których posłużenie się fragmentami innych dzieł jest niezbędne, np. karykatura. Artysta chcący wykonać karykaturę musi posłużyć się np. zdjęciem osoby, której karykaturę chce wykonać.
Wolno korzystać z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości. (art. 29 [1])
Rozpoznawalność cytatu
Cytat musi być rozpoznawalny. To znaczy, że musi być tak oznaczony, aby przeciętny odbiorca wiedział, kiedy zapoznaje się z utworem autora posługującego się cytatem, a kiedy z fragmentem cytowanym. Należy zatem za każdym razem podać twórcę oraz źródło cytowanego utworu. W klasycznym ujęciu wymaga się również, aby inkorporowane fragmenty cudzego dzieła nie były modyfikowane (w utworze powinny znaleźć się oryginalne fragmenty cudzego utworu).
Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. Twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 34 pr. aut.)
Należy również podkreślić, że cytat będzie dozwolony tylko wtedy, kiedy będzie on częścią nowego, samodzielnego utworu w rozumieniu prawa autorskiego.
Wolno korzystać z utworu włączonego w sposób niezamierzony do innego utworu, o ile nie ma on znaczenia dla tego utworu. (art. 29 [2])
Co więcej dozwolony użytek (a więc również prawo cytatu) nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy.
Prawo cytatu a cel komercyjny
A co z wykorzystywaniem fragmentów cudzego dzieła do celów komercyjnych? Czy możesz wykorzystać fragmenty cudzego utworu do projektu, który chcesz potem sprzedać?
Przepisy prawa autorskiego nie wyłączają wprost możliwości wykorzystywania prawa cytatu do celów komercyjnych (a więc wtedy, gdy dochodzi do uzyskania korzyści majątkowych np. za sprzedaż utworu zawierającego fragmenty cudzego utworu). Niektórzy przedstawiciele doktryny uważają korzystanie z dozwolonego użytku w celach majątkowych za nieuprawnione, inni jednak je dopuszczają:
uzyskiwanie bezpośrednich lub pośrednich korzyści majątkowych z działalności realizowanej na podstawie licencji ustawowej jest w zasadzie dozwolone, chyba, że wyłącza to przepis regulujący daną postać dozwolonego użytku (…) [1]
Prawo cytatu – podsumowanie
Jeżeli inkorporowanie fragmentów utworu innego twórcy odbywa się w granicach ustalonych przez prawo autorskie, nie może być mowy o naruszeniu praw osoby trzeciej. Niestety, stosunkowo łatwo jest przekroczyć (niewyraźne) granice prawa cytatu i narazić się na zarzut naruszenia praw autorskich osoby trzeciej. Dlatego zawsze, gdy istnieje ryzyko, że Twoje działanie mogłoby wykroczyć poza ustawowe granice prawa cytatu (i naruszyć prawa autorskie osoby trzeciej), powinieneś zwrócić się do autora dzieła i postarać się o zgodę na wykorzystanie jego fragmentów.
***
[1] J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2008, s. 114, [cyt. za:] A. Wachowska, Cytat utworu audiowizualnego w świetle ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace z prawa własności intelektualnej, rok 2009, z. 104 ISSN 0137-236X.
___
Newsletter dla kreatywnych czyli bądź na bieżąco
Zobacz także:
- #IPtalk #8: Umowy | Dzieło | Zlecenie
- Umowa vs. emocje + komunikacja czyli co jest potrzebne aby zawrzeć umowę?
- Artystyczne wykonanie jako dzieło w umowie o dzieło – wywiad z prof. dr hab. Moniką Karwaszewską
Potrzebujesz porady prawnej? Skorzystaj z konsultacji prawnych online.
Potrzebujesz wzoru umowy? Zajrzyj do sklepu z dokumentami.
Potrzebujesz szkolenia z prawa autorskiego? Sprawdź ofertę szkoleń.