Cytowanie na koszulkach a prawo cytatu
Krótkie wypowiedzi, cytaty lub hasła, które powstają spontanicznie przy okazji różnego rodzaju „afer” lub ważnych wydarzeń publicznych w błyskawicznym tempie zdobywają dużą popularność i stają się ozdobą koszulek, bluz lub innych części garderoby. I chociaż popularność tego typu haseł trwa często tylko krótką chwilę, jest to łakomy kąsek dla wielu przedsiębiorców i marketingowców. Nic zatem dziwnego, że regularnie dostajemy od Was pytania o legalność zamieszczania cytatów na częściach garderoby. Zatem wyjaśnijmy: czy umieszczanie fragmentów wypowiedzi osób trzecich na ubraniach jest zgodne z prawem? I jak cytaty na koszulkach mają się do prawa cytatu?
Początki koszulkowego trendu na cytowanie
Cytaty na bawełnianych koszulkach to trend, który utrzymuje się w modzie już od dłuższego czasu. Kiedy narodził się trend na T-shirty ozdobione cytatami? Niektórzy uważają, że pierwsza koszulka z cytatem powstała w 1948 r. i była elementem kampanii prezydenckiej Thomasa Deweya (koszulkę z napisem „Dew – it – with – Dewey” – tzw. pierwszy „T-shirt polityczny” możesz zobaczyć tutaj). W Polsce boom na polityczne koszulki narodził się w okresie prezydentury Lecha Wałęsy. T-shirty z napisem: „Jestem za, a nawet przeciw” czy „Nie chcem, ale muszem” były hitem na początku lat 90. ubiegłego wieku.
Polityka to nie jedyna kopalnia koszulkowych cytatów. Inspiracją dla projektantów są również znane powiedzenia, cytaty z filmów, piosenek, a nawet słowne wpadki gwiazd.
Wiele osób pyta nas, jak cytaty na koszulkach mają się do prawa cytatu (oprócz oczywiście tego, że jedno i drugie dotyczy słownego przytoczenia fragmentu wypowiedzi innej osoby, czyli „cytatu”)? Czy umieszczanie fragmentów wypowiedzi osób trzecich na ubraniach (sprzedawanych potem np. na Allegro) jest zgodne z prawem? I co z prawami autorskimi do wypowiedzi osoby, która zmarła ponad 70 lat temu?
Cytaty na koszulkach a prawo cytatu
Prawo cytatu to uzasadnione przepisami prawa wykorzystanie fragmentów dzieła innego twórcy. Jest to więc zgodne z prawem inkorporowanie „urywków utworów” lub całości „drobnych utworów” do nowego dzieła.
Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnieniem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości (art. 29 ust. 1 pr. aut.)
Każdy cytat musi być rozpoznawalny – musi być tak oznaczony, aby przeciętny odbiorca wiedział, kiedy zapoznaje się z utworem autora posługującego się cytatem, a kiedy z fragmentem cytowanym.
Czy prawo cytatu pozwala na komercyjne wykorzystanie cytatów?
Wśród przesłanek dozwolonego cytatu wymienionych w art. 29 pr. aut. nie ma zastrzeżenia mówiącego o tym, że cytat musi mieć wyłącznie charakter niekomercyjny. Nie oznacza to jednak, że komercyjne wykorzystanie cytatów mieści się w granicach prawa cytatu. Dlaczego?
Korzystanie z fragmentów cudzych dzieł jest dozwolone wyłącznie jeżeli korzystanie to następuje w utworze. Co to oznacza w przypadku koszulek, na których chciałbyś zamieścić cytat? Oznacza to, że koszulka (krój materiału) musi sama w sobie stanowić utwór w rozumieniu art. 1 pr. aut. (a wiec być wytworem działalności twórczej człowieka). Zwykły, bawełniany, klasyczny T-shirt niekoniecznie będzie uznany za utwór w rozumieniu prawa autorskiego. W związku z tym zamieszczenie na nim cytatu nie będzie rozumiane jako wykorzystanie prawa cytatu w oddzielnym utworze.
Wykorzystanie fragmentu cudzego dzieła będzie mieściło się w granicach prawa cytatu tylko wtedy, gdy takie użycie będzie uzasadnione jednym z poniższych celów:
- wyjaśnienia,
- analizy krytycznej,
- nauczania,
- tzw. „prawami gatunku twórczości”.
W przypadku wykorzystania cytatów na koszulkach trudno mówić, o spełnieniu powyższych przesłanek. Chyba że przyjmiemy, że ubranie jest nośnikiem utworu, które ma jakieś „przesłanie”, a umieszczony na nim cytat może istotnie to „przesłanie” wyjaśnić…
Cytaty na koszulkach – co z domeną publiczną?
70 lat od śmierci autora dzieła wygasają autorskie prawa majątkowe do dzieła. Autorskie prawa osobiste (w tym np. prawo do autorstwa czy prawo oznaczenia utworu imieniem i nazwiskiem twórcy) są prawami niezbywalnymi i nieograniczonymi czasowo. W praktyce oznacza to jedno – każde dzieło (również cytat, jeśli ma on znamiona oryginalności i indywidualności, a więc jest utworem w rozumieniu prawa autorskiego) musi być podpisany imieniem i nazwiskiem (pseudonimem) jego autora niezależnie od tego, czy utwór jest chroniony przez prawa autorskie, czy znajduje się już w domenie publicznej.
Cytaty na koszulkach a prawo cytatu
Wykorzystywanie cytatów na koszulkach (i tekstyliach w ogóle) najczęściej nie będzie mieściło się w granicach prawa cytatu, o którym mówi art. 29 pr. aut.
Warto jednak zaznaczyć jeszcze jedną rzecz. Nie każda wypowiedź będzie chroniona przez prawo autorskie. Takie sformułowania jak „Baśka miała fajny biust”* czy „Ciemność, widzę ciemność”** nie zostały uznane za utwory w rozumieniu prawa autorskiego. Wykorzystywanie takich sformułowań czy krótkich fraz (niebędących utworami) jest dozwolone przez prawo ale tylko pod warunkiem, że nie będzie ono naruszało dóbr osobistych jego twórców.
***
*wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 14 maja 2007 r. IACa 668/06
**wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 5 marca 2004 r., I ACa 35/04
Photo by Brooke Cagle on Unsplash