Kurator sztuki jako podmiot praw autorskich

Wystawę dzieł sztuki organizowaną w muzeach, galeriach lub podczas festiwali, często rozpoczyna informacja o jej tytule, przedmiocie, ale przede wszystkim o jej autorze. Kurator sztuki, jako twórca wymyśla i nadaje formę wystawie. Jego praca nie ogranicza się wyłącznie do przypadkowej prezentacji dzieł. Kurator sztuki określa temat wystawy, dobiera dzieła lub zestawia je ze sobą, tak aby przedstawić swoją narrację lub interpretację sztuki. Niejednokrotnie nadając ekspozycji dzieł indywidualny i twórczy charakter.

Kurator sztuki a pojęcie twórcy w prawie autorskim

Trudno jest jednoznacznie określić ramy działalności kuratora sztuki. Zapewne jest to związane z tym, że profesja kuratora stanowi stosunkowo nową działalność na polu sztuki. Za umowną datę pojawienia się działalności kuratorów sztuki, jako wyspecjalizowanej dziedziny aktywności, przyjmuje się lata 60’ XX w. Nie oznacza to, że do tego czasu nikt nie zajmował się organizacją wystaw dzieł sztuki. Znane są bowiem z dawniejszych czasów przykłady salonów czy biennale sztuki. Niemniej jednak dopiero w latach 60’ XX w. na skutek zmian światopoglądowych w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, zmieniło się również podejście do sztuki, a niebagatelnego znaczenia nabrał sposób jej prezentacji. W tym też czasie, zaczęto postrzegać organizatora wystawy jako twórcę, a wystawę sztuki jako samodzielny akt artystyczny.

Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych podmiotem praw autorskich jest twórca, tj. jest osoba która utwór stworzyła (por. art. 8 ustawy). Natomiast utworem, czyli przedmiotem praw autorskich, jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, choćby miał postać nieukończoną, niezależnie od jego wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. 1 ust. 1 i 3 ustawy). Ustawa o prawie autorskim i prawa pokrewnych reguluje również szczególną kategorię przedmiotów praw autorskich określanych, jako zbory lub kompilacje.

Wystawa sztuki w kontekście pojęcia zbioru w prawie autorskim

Wspominane zbiory (ustawa wymienia również antologie, wybory oraz bazy danych), które niekiedy określa się generalnie, jako kompilacje, charakteryzuje twórczy dobór, układ lub zestawienie elementów (art. 3 ustawy). Mając na względzie wyraźne brzmienie przepisu ustawy kompilacje muszą spełniać cechy utworu, o których mowa była powyżej. Tym samym muszą być rezultatem działalności człowieka o indywidualnym charakterze oraz zostać wyrażone w postaci pozwalającej na ich percepcję przez osoby inne niż twórca. Zaś przesłanka rezultatu działalności twórczej w tym przypadku ulega pewnemu sprecyzowaniu przez ustawodawcę. Otóż działalność taka sprowadza się do twórczego doboru, układu lub zestawienia elementów.

Różnica pomiędzy zbiorem (art. 3 ustawy) a generalnie pojętym utworem (art. 1 ust 1 i 3 ustawy) odnosi się do twórczego ukształtowania formy dzieła. Na gruncie teorii prawa autorskiego wskazuje się, że co do zasady punktem odniesienia dla przyznania ochrony utworowi, jest jego forma. To oznacza, że indywidualny i twórczy charakter działalności twórcy powinien znaleźć swoje odzwierciedlenie właśnie w formie dzieła.

O ile w przypadku ogólnie pojętego utworu jego forma jest rezultatem twórczej prezentacji treści dzieła, o tyle w przypadku zbioru – rezultatem twórczego układu elementów. Podobnie na gruncie teorii estetyki Władysław Tatarkiewicz wyróżniał obok formy-wyglądu, również formę-układ. Korelatem pierwszego pojęcia była treść, sens lub znaczenie dzieła, korelatem drugiego – elementy, składniki lub części dzieła.

Od strony technicznej organizacja wystawy kojarzy się z pewnym doborem lub zestawieniem dzieł sztuki. Kurator może kierować się „oczywistymi” kryteriami takiego doboru, jak chronologia powstania dzieł sztuki, czy alfabetyczny układ tytułów dzieł, czy nazwisk lub pseudonimów twórców. Jednakże w większości przypadków prezentacja dzieł sztuki uwarunkowana jest potrzebą przedstawienia określonej narracji zaproponowanej przez kuratora wystawy. Wystawa realizowana jest bowiem co do zasady w oparciu o pewien temat przyjęty przez kuratora wystawy. Dobór, układ czy sposób zaprezentowania dzieł podyktowany jest wówczas określonym tematem przewodnim ekspozycji. Temat ten może mieć na celu unaocznienie konkretnego zjawiska historycznego lub społecznego, czy zaprezentowanie określonego punktu widzenia kuratora.

Na tym tle różnie mogą prezentować się granice swobody twórczej przy doborze lub prezentacji dzieł. Granice te będą węższe, jeżeli wystawa ma charakter monograficzny i poświęcona jest twórczości jednego tylko artysty. Natomiast – szersze, jeżeli dotyczyć będą większej grupy artystów, np. przedstawicieli różnych styli lub epok. Jednakże nawet w tym pierwszym przypadku, nie można całkowicie wykluczyć istnienia swobody twórczej w zakresie układu lub zestawienia dzieł. Liczy się bowiem indywidualny podejście kuratora, który nawet w wąsko zakreślonych ramach dobru, potrafi nadać ich układowi twórczy charakter.

Układ dzieł sztuki a twórczy układ elementów

Układ elementów będzie spełniać przesłankę twórczego charakteru, wówczas gdy będzie rezultatem działalności kreacyjnej człowieka. Efektem tej działalności powinno być dobro unikalne, oryginalne, które nie powstało na skutek zapożyczenia, naśladownictwa czy kopiowania. Nie są również przedmiotem prawa autorskiego rezultaty zdeterminowane czynnikami obiektywnymi, gdzie zakres swobody twórczej przeważanie jest wyłączony.

Tym samym prezentację dzieł sztuki, ograniczającą się wyłącznie do ich alfabetycznego lub chronologicznego ułożenia, trudno uznać za przejaw działalności twórczej.

Stanowisko takie potwierdził Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia  9 marca 2000 r. (sygn. akt I SA/Wr 1000/99), stając na stanowisku, że dzieło polegające na alfabetycznej aranżacji nazwisk pozbawione jest cechy oryginalności.

Podobnie, nie spełnia przesłanki twórczego charakteru układ elementów, który zdeterminowany jest całkowicie celem danego zbioru. Tak trafnie uznał Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 11 stycznia 2005 r., sygn. akt I ACa 154/04. W oparciu o to orzeczenie można wyjaśnić, że układ elementów jest zdeterminowany celem danego zbioru, gdy osiągniecie takiego samego układu jest możliwe przez osoby inne niż kompilator, podejmujące się tego samego zadania.

Tytułem przykładu można rozważyć przypadek, gdy celem wystawy sztuki jest ukazanie kolejnych stadiów suprematyzmu Kazimierza Malewicza. Suprematyzm, zgodnie ze sformułowaną przez tego artystę koncepcją, obejmował następujące po sobie kolejno etapy, które artysta określał, jako: „czarny”, „kolorowy” oraz „biały”. Ułożenie dzieł artysty w sposób odpowiadający kolejnym stadiom suprematyzmu trudno byłoby uznać za działanie o charakterze twórczym. Takiego rezultatu należałoby się bowiem spodziewać również od innych osób, które chciałyby realizować to samo zadanie, a które choć w podstawowym stopniu zorientowane się w koncepcji suprematystycznej, zaproponowanej przez Kazimierza Malewicza.

Dzieła wystawiane a elementy chronionego zbioru

Zbiory podlegające ochronie prawa autorskiego mogą zawierać elementy, które same stanowią dobra chronione prawem autorskim, jak i dobra, które nie podlegają ochronie. Tym samym komponentami zbiorów mogą przedmioty praw autorskich (utwory lub inne zbiory), przedmioty praw autorskich, względem których ochrona w zakresie autorskich praw majątkowych wygasła, jaki i dobra w ogóle nieobjęte ochroną prawnoautorską.

Odnośnie do dzieła sztuki, to należy je wyraźnie odróżnić od pojęcia utworu w rozumieniu prawa autorskiego. Nie każdy utwór stanowi bowiem dzieło sztuki, jak również nie każde dzieło sztuki jest utworem.

I tak, dzieła prezentowane na wystawie sztuki mogą stanowić utwory, do których przysługują zarówno autorskie prawa osobiste, jak i autorskie prawa majątkowe. Mogą stanowić utwory, odnośnie do których autorskie prawa majątkowe wygasły, lecz dalej przysługują względem nich autorskie prawa osobiste. Wynikać to może z tego względu, że autorskie praw majątkowe są ograniczone w czasie, i co od zasady przysługują przez okres 70-ciu lat, który liczony jest w latach pełnych następujących po roku, w którym twórca zmarł (por. szczegółowo art. 36-39 ustawy). Wreszcie, mogą stanowić utwory niechronione, co w przypadku dzieł sztuki należeć będzie do rzadkości, aczkolwiek nie można takiej sytuacji wykluczyć.

Tym samym przyznanie ochrony określonemu układowi na gruncie prawa autorskiego nie zależy od tego czy elementy tego układu podlegają takiej ochronie. Co więcej, przyznana takiemu układowi ochrona nie rozciąga się na jego elementy.

Jednakże okoliczność, czy składające się na wystawę sztuki dzieła stanowią utwory, nie pozostaje całkowicie bez znaczenie z punktu widzenia sytuacji kuratora wystawy, czy też innej osoby korzystającej z takiej wystawy. Jak wynika bowiem z art. 3 ustawy zbiory spełniające cechy utworów są przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów. To oznacza m.in., że wykonywanie praw autorskich do zbioru musi następować z poszanowania praw autorskich do utworów stanowiących elementy zbioru, i nie może naruszać tych praw. W konsekwencji, korzystanie z wystawy jako „całości” będzie wymagało zasadniczo uzyskania stosownej zgody twórców poszczególnych dzieł. Jeżeli autorskie prawa majątkowe do danego dzieła wygasły, wówczas wystawienie dzieła sztuki musi odbywać się z poszanowaniem autorskich praw osobistych.

Kurator sztuki jako podmiot praw autorskich – podsumowanie 

W kontekście uznania kuratora sztuki za twórcę, można przyjąć następujące konkluzje:

• autor wystawy może być uznany za twórcę w rozumieniu prawa autorskiego, wówczas gdy rezultat jego wysiłku intelektualnego stanowi przejaw działalności o charakterze twórczym oraz indywidualnym (utwór);
• przesłanka twórczego charakteru działalności w przypadku wystawy dzieł sztuki przeważanie będzie odnosić się do doboru, układu lub zestawienia elementów, jakimi są prezentowane dzieła;
• zasadniczo nie będzie posiadać twórczego charakteru taki dobór, układ lub zestawienie dzieł, które:

– jest efektem zapożyczenia lub kopiowania,

– ma charakter „oczywisty” (np. wyłącznie alfabetyczne lub chronologiczne ułożenie dzieł),

– całkowicie jest zdeterminowane celem danego zbioru;

• jeżeli na wystawie prezentowane są dzieła, które same podlegają ochronie prawa autorskiego, to przyznanie ochrony takiej wystawie następuje bez uszczerbku dla praw autorskich do wykorzystanych utworów. Oznacza to m.in., że wykonywanie praw autorskich do wystawy, jako zbioru, musi następować z poszanowania praw autorskich do utworów stanowiących elementy tego zbioru.

***

Kurator sztuki jako podmiot praw autorskich. Bibliografia:

• Gwoździewicz-Matan P., Wystawa muzealna a prawo autorskie, Muzealnictwo, 60/2019;
• Flisak D. w: Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. Flisak D., LEX 2015;
• Malewicz K., Świat bezprzedmiotowy, przeł. S. Fijałkowski, Gdańsk 2006;
• Melnyk G., Kim jest kurator sztuki?, Rynek i Sztuka. Sztuka inwestowania w sztukę [źródło: https://rynekisztuka.pl/2014/01/07/kim-jest-kurator-sztuki/, 09.04.2020];
• Obrist H.U., A bierf history of curating, Zurich 2011;
• Sarbiński R.M. w: Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. Macha W., R.M. Sarbiński Lex, Wolters Kluwer Polska 2019.

fot.: JOSHUA COLEMAN on Unsplash