Sztuczna inteligencja a prawo autorskie – podsumowanie raportu „Copyright and Generative AI” European Copyright Society

Raport „Copyright and Generative AI” przygotowany przez European Copyright Society (ECS) analizuje problemy związane z rozwojem generatywnej sztucznej inteligencji (AI) w kontekście obecnie obowiązujących regulacji Unii Europejskiej, w szczególności Dyrektywy o prawie autorskim na jednolitym rynku cyfrowym (CDSM) z 2019 roku oraz AI Act z 2024 roku. Jakie są kluczowe wnioski raportu przygotowanego ECS? Sztuczna inteligencja a prawo autorskie w UE. Zapraszam.

Sztuczna inteligencja a prawo autorskie w USA i w UE

W ubiegłym tygodniu w bazie wiedzy Lookreatywni Law For Creatives pojawiło się podsumowanie raportu „Copyright and Artificial Intelligence, Part 2: Copyrightability” opublikowanego w styczniu 2025 roku przez U.S. Copyright Office. Autorzy raportu analizowali w nim kwestie związane z możliwością ochrony prawnej utworów powstałych przy użyciu narzędzi generatywnej sztucznej inteligencji w oparciu o przepisy amerykańskiego prawa autorskiego.

👉 Czy utwory generowane przez narzędzia AI mogą być chronione prawem autorskim?

Czas wrócić na nasz kontynent i przyjrzeć się wnioskom płynącym z raportu „Copyright and Generative AI” przygotowanego przez European Copyright Society (ECS) w styczniu 2025 roku.

Autorzy raportu „Copyright and Generative AI” dokonali analizy obowiązujących w Unii Europejskiej przepisów prawa, w szczególności przepisów Dyrektywy w sprawie prawa autorskiego na jednolitym rynku cyfrowym z 2019 roku oraz Rozporządzenia o sztucznej inteligencji z 2024 roku i skonfrontowali je z wyzwaniami związanymi z intensywnie rozwijającą się technologią sztucznej inteligencji.

Wnioski? Autorzy raportu podkreślają, że obowiązujące przepisy obowiązującego w Unii Europejskiej prawa autorskiego pozostawiają wiele niejasności, które mogą prowadzić do problemów w ich interpretacji i stosowaniu zarówno przez twórców, jak i przez podmioty rozwijające technologie sztucznej inteligencji.

Zdaniem autorów raportu „Copyright and Generative AI” konieczne jest doprecyzowanie unijnych regulacji w celu lepszej ochrony praw twórców oraz zapewnienia większej przejrzystości dla podmiotów rozwijających technologie sztucznej inteligencji.

Jakie obszary – zdaniem European Copyright Society – wymagają wyjaśnienia i doprecyzowania?

#1 Niejasności dot. stosowania wyjątków dla eksploracji tekstów i danych (text nad data mining – TDM)

Jednym z głównych uwag wskazanych przez autorów raportu „Copyright and Generative AI” jest niejednoznaczność przepisów dotyczących eksploracji tekstów i danych (text and data mining – TDM).

Dyrektywa o prawie autorskim na jednolitym rynku cyfrowym przewiduje (w art. 3 – Eksploracja tekstów i danych na potrzeby badań naukowych oraz w art. 4 – Wyjątki lub ograniczenia w odniesieniu do eksploracji tekstów i danych) wyjątek umożliwiający prowadzenie eksploracji danych do celów naukowych oraz dla innych zastosowań, z zastrzeżeniem, że właściciele praw autorskich mogą wyrazić sprzeciw wobec takiego wykorzystania ich dzieł.

Problem polega jednak na tym, że nie jest jasne, czy wyjątek ten obejmuje wszystkie etapy rozwoju modeli generatywnej sztucznej inteligencji (od gromadzenia danych szkoleniowych po proces generowania treści przez użytkowników) czy jedynie określone.

W Dyrektywie o prawie autorskim na jednolitym rynku cyfrowym brak również precyzyjnego wskazania, kto ponosi odpowiedzialność prawną za ewentualne naruszenia prawa autorskiego na różnych etapach cyklu życia modeli sztucznej inteligencji.

#2 Niejasne zasady sygnalizowania sprzeciwu 

Kwestia ochrony praw autorskich w kontekście rozwoju technologii AI została częściowo uregulowana przez Rozporządzenie o sztucznej inteligencji (AI Act), które wprowadził obowiązek przestrzegania prawa autorskiego przez dostawców modeli generatywnej sztucznej inteligencji.

Zgodnie z art. 53(1)(c) Rozporządzenia o sztucznej inteligencji dostawcy modeli generatywnej sztucznej inteligencji mają obowiązek respektowania zgłoszonego sprzeciwu właścicieli praw autorskich wobec wykorzystywania ich treści w procesie trenowania modeli AI.

Przepisy Rozporządzenia o sztucznej inteligencji (AI Act) nakładają na dostawców modeli generatywnej sztucznej inteligencji obowiązek wdrożenia mechanizmów respektujących sprzeciw właścicieli praw autorskich wobec wykorzystania ich treści w procesach eksploracji danych (możliwość zasygnalizowania przez właścicieli praw autorskich sprzewiu wobec wykorzystania ich treści = skorzystanie z tzw. procedury „opt-out”), jednak przepisy te nie są prezycyjne.

Wątpliwości budzi między innymi moment, w którym można zgłosić sprzeciw – czy powinno to nastąpić przed rozpoczęciem procesu eksploracji danych, czy też możliwe jest wycofanie zgody w trakcie funkcjonowania modelu sztucznej inteligencji.

Brak jednoznacznych wytycznych dotyczących metod i sposobów zgłaszania sprzeciwu może powodować liczne wyzwania prawne i brak poczucia możliwości realnego skorzystania z instytucji sprzeciwu.

#3 Brak transparentności w zakresie szkolenia modeli AI

Rozporządzenie o sztucznej inteligencji (AI Act) przewiduje także obowiązek transparentności w zakresie wykorzystania danych szkoleniowych do szkolenia modeli AI.

Dostawcy systemów AI powinni zatem sporządzać i publikować podsumowania dotyczące treści, na których zostały wytrenowane ich modele. Jednak, jak zauważają autorzy raportu „Copyright and Generative AI”, nie określono precyzyjnie, jakie dokładnie informacje powinny być ujawniane oraz jak wpływają one na ocenę legalności dostępu do treści wykorzystywanych w procesie szkolenia modeli AI.

Skutek? Brak jednoznacznych wytycznych w tym zakresie może prowadzić do sytuacji, w której twórcy nie będą mieli dostępu do informacji o wykorzystaniu ich dzieł przez dostawców sztucznej inteligencji.

#4 Wątpliwości dot. statusu badań naukowych 

Autorzy raportu „Copyright and Generative AI” zwracają również uwagę na wyjątki prawne przewidziane dla działalności badawczej oraz modeli sztucznej inteligencji opartych na otwartym dostępie (open source).

Rozporządzenie o sztucznej inteligencji (AI Act) dostrzega znaczenie badań naukowych w rozwoju tej technologii i przewiduje, że systemy AI opracowywane wyłącznie do celów naukowych mogą być zwolnione z niektórych wymogów Rozporządzenia o sztucznej inteligencji.

Jednak definicja „działalności badawczej” jest bardzo wąska, co oznacza, że nie każdy projekt naukowy może automatycznie korzystać z wyjątków dotyczących eksploracji tekstów i danych. Za takim rozwiązaniem unijnego ustawodawcy stał cel w postaci uniknięcia sytuacji, w której podmioty komercyjne wykorzystywałyby tzw. wyjątek badawczy jako lukę prawną do darmowego szkolenia swoich modeli AI na chronionych treściach).

Z drugiej jednak strony wąska, restrykcyjna definicja „działalności badawczej” może skutkować ograniczeniem faktycznego stosowania ułatwień, które się wiążą się z prowadzeniem „działalności badawczej”, w szczególności wtedy, gdy badania są prowadzone we współpracy z podmiotami prywatnymi.

Przykładem konsekwencji wskazanych wyżej wąpliwości jest tzw. sprawa LAION, w której niemiecki sąd rozpatrywał sprawę dotyczącą organizacji LAION (Large-scale Artificial Intelligence Open Network), która udostępniała zbiory danych do trenowania sztucznej inteligencji. Jej działalność była formalnie przedstawiana jako badawcza, ale w rzeczywistości umożliwiała firmom komercyjnym łatwy dostęp do zestawów danych, co wywołało wątpliwości prawne dotyczące zgodności podejmowanych przez organizację działań z przepisami o eksploracji danych.

#5 Niejasna relacja między AI Act a CDSM

Innym, istotnym zagadnieniem poruszonym w raporcie „Copyright and Generative AI”jest relacja między Rozporządzeniem o sztucznej inteligencji (AI Act) a Dyrektywą w sprawie prawa autorskiego na jednolitym rynku cyfrowym (CDSM).

Pierwszy z tych aktów prawnych – Rozporządzenie o sztucznej inteligencji (AI Act) – reguluje bezpieczeństwo i zasady działania systemów sztucznej inteligencji na poziomie publicznym, natomiast drugi jest instrumentem prawa prywatnego, chroniącym prawa autorskie na poziomie krajowym.

Wciąż pozostaje wiele wątpliwości dotyczących tego, jak oba akty prawne powinny współdziałać i w jakim zakresie ich przepisy mają zastosowanie do podmiotów spoza Unii Europejskiej.

Wniosek? Rekomendowane jest doprecyzowanie regulacji obu aktów prawnych w celu zapewnienia skutecznej ochrony praw autorskich w dynamicznie rozwijającym się sektorze sztucznej inteligencji, w szczególności doprecyzowanie, jak przepisy obu aktów prawnych ze sobą współgrają i w jakim zakresie ich przepisy mają zastosowanie do podmiotów spoza Unii Europejskiej.

#6 Mechanizmy zapewniające wynagrodzenie dla twórców 

Kluczowym – szczególnie interesującym wszystkich twróców – obszarem analizy autorów raportu „Copyright and Generative AI” jest kwestia wynagrodzenia dla twórców i artystów za wykorzystanie ich prac w narzędzaich generatywnej sztucznej inteligencji.

Obecnie na rynku rozwijają się licencjonowane bazy danych zawierające utwory (przedmioty praw autorskich) wykorzystywane – między innymi – przy szkoleniu modeli generatywnej sztucznej inteligencji.

Twórcy mogą co prawda skorzystać z prawa do sprzeciwu wobec eksploracji ich treści (patrz procedura „opt-out” -> punkt #2), jenak ich dzieła mogą wciąż trafiać do zbiorów treści udostępnianych dostawcom sztucznej inteligencji na zasadach licencyjnych.

European Copyright Sociaty podkreśla konieczność opracowania mechanizmów zapewniających godziwe wynagrodzenie dla twórców, których dzieła są wykorzystywane w szkoleniu modeli generatywnej sztucznej inteligencji.

Wśród proponowanych rozwiązań znajduje się między innymi:

• wprowadzenie prawa do wynagrodzenia rezydualnego (residual renumaration, tutaj dowiesz się czym jest wartość rezydualna), które zapewniałoby artystom i autorom stałe opłaty za ponowne wykorzystanie ich prac, a także
• rozwój systemów zbiorowego zarządzania wynagrodzeniami, w których organizacje reprezentujące twórców negocjowałyby warunki licencjonowania treści na potrzeby sztucznej inteligencji.

Alternatywnym rozwiązaniem mogłoby być stworzenie specjalnych funduszy wspierających sektor kreatywny, finansowanych przez firmy wykorzystujące treści artystów do szkolenia modeli generatywnej sztucznej inteligencji.

Sztuczna inteligencja a prawo autorskie UE. Podsumowanie:

Zdaniem autorów raportu „Copyright and Generative AI” kluczowe wyzwania obejmują:

• niejasności wokół stosowania wyjątków dla eksploracji tekstów i danych (ad. #1);
• brak precyzyjnych zasad umożliwiających właścicielom praw autorskich zgłoszenie sprzeciwu wobec wykorzystania ich utworów (ad. #2);
• konieczność większej transparentności w zakresie wykorzystania danych szkoleniowych przez systemy sztucznej inteligencji (ad. #3)
• ryzyko nieuczciwego wykorzystywania wyjątków dla badań naukowych do celów komercyjnych (ad. #4)
• brak zapewnienia uczciwego wynagrodzenia dla twórców, których prace są/będa wykorzystywane w narzędzaich generatywnej sztucznej inteligencji.

Wniosek?  European Copyright Society rekomenduje, aby Unia Europejska podjęła działania w celu doprecyzowania obowiązujących przepisów, co pozwoli na skuteczniejszą ochronę praw twórców oraz zapewni sprawiedliwe zasady funkcjonowania sztucznej inteligencji.

Mam nadzieję, że doprecyzowanie unijnych przepisów czeka nas już niebawem. C.d.n.

___

fot.: Google DeepMind on Unsplash