Inspiracja a opracowanie cudzego utworu – gdzie leży granica?

Opublikowano

W dzisiejszym zglobalizowanym świecie trudno wyobrazić sobie jakikolwiek przejaw twórczej działalności człowieka całkowicie pozbawiony odniesień do dzieł powstałych wcześniej. Dlatego też utwór inspirowany zaliczany jest do najczęściej spotykanych utworów tworzonych każdego dnia przez całą masę twórców na całym świecie. Zaraz obok utworu inspirowanego prawo autorskie wyróżnia utwór zależny, zwany również opracowaniem. To bliskie sąsiedztwo obu utworów powoduje w praktyce całą masę problemów. Jakich? Inspiracja a opracowanie – gdzie leży granica?

O ile utwór inspirowany jest samodzielnym dziełem, które może być swobodnie wykorzystywane przez jego twórcę bez konieczności uzyskania zgody autora dzieła-inspiracji, o tyle w przypadku utworu zależnego jego rozporządzanie i wykorzystywanie zależne jest od zgody twórcy utworu pierwotnego. Okazuje się, że postawienie granicy pomiędzy inspiracją a opracowanie jest zadaniem niezwykle trudnym. Dlaczego?

Inspiracja a prawo autorskie

Utwór inspirowany to utwór, który powstał pod wpływem inspiracji dziełem innego twórcy (inspiracji rozumianej jako psychologiczno-emocjonalny odbiór cudzego dzieła). Utwór inspirowany jest samodzielnym dziełem, który posiada cechy indywidualnej twórczości artystycznej jego autora. Inspiracja drugim utworem stanowi tylko bodziec, pewien rodzaj natchnienia do realizacji własnego pomysłu. Utwór inspirowany nie zawiera elementów twórczych cudzego utworu, a jedynie elementy niechronione, np. charakterystyczne cechy określonego stylu.

wykorzystanie cudzego pomysłu, a nawet imion z cudzego utworu, przy oryginalnej treści nowego dzieła nie stanowi jeszcze opracowania cudzego utworu, ale własny oryginalny utwór

Utwór inspirowany jest dziełem samodzielnym, a jego twórca dysponuje pełnią praw autorskich i może nim swobodnie rozporządzać. Najważniejszą cechą utworu inspirowanego jest jego samoistność. Wynika ona z faktu, że do tworzenia utworu inspirowanego nie zaczerpnięto elementów twórczych z innego utworu.

Inspiracja a opracowanie – utwór zależny

Utwór zależny to natomiast nowy, samodzielny przedmiot prawa autorskiego, który jest „zależny” względem utworu pierwotnego. W czym objawia się owa zależność? Przede wszystkim w tym, że w utworze zależnym widoczny jest pewien zakres „twórczej ingerencji” w inny utwór. W odróżnieniu od utworu inspirowanego – utwór zależny powstaje poprzez przejęcie elementów o charakterze twórczym i inkorporowanie ich do nowego dzieła (utworu zależnego).

O ile samo stworzenie utworu zależnego nie wymaga zgody twórcy utworu pierwotnego, o tyle już jego rozporządzanie i wykorzystywanie zależne jest od zgody twórcy utworu, z którego zaczerpnięto elementy twórcze. Taka zgoda może być udzielona w dowolnej formie (jako jednostronna czynność prawna bądź w formie umowy pomiędzy twórcą utworu, z którego zaczerpnięte zostały elementy twórcze a twórcą utworu zależnego).

Utwór zależny a czas trwania praw autorskich

Ile trwa czas ochrony praw autorskich do utworu zależnego? Pytanie to pojawia się szczególnie wtedy, gdy utwór zależny powstaje z „przekształcenia” utworu, który znajduje się już w domenie publicznej. Warto wiedzieć, że czas trwania praw autorskich do takiego opracowania trwa przez „standardowy” okres 70 lat liczonych od dnia śmierci autora opracowania. Pamiętasz słynny obraz Marcela Duchampa „L.H.O.O.Q.” (znany jako „Mona Lisa z wąsami”)? O ile oryginalna „Mona Lisa” znajduje się już od dawna w domenie publicznej, o tyle przeróbka Duchampa wciąż objęta jest ochroną prawa autorskiego, która trwać będzie aż do 2039 roku (więcej o wariacjach na temat słynnego obrazu Leonardo da Vinci przeczytasz w artykule prof. Ryszarda Markiewicza, zaś o czasie trwania ochrony praw autorskich w tekście Jak długo trwa ochrona praw autorskich?.

Inspiracja a opracowanie utworu osoby trzeciej

Dokonując oceny utworu inspirowanego i utworu zależnego należy przede wszystkim zbadać, czy „kłopotliwy” utwór zawiera elementy twórcze cudzego dzieła. Często zdarza się przecież tak, że elementy zaczerpnięte z cudzego dzieła nie mają charakteru twórczego, lecz są jedynie elementami pewnej koncepcji, określonego stylu.

Styl nie jest przedmiotem prawa autorskiego i nie podlega jego ochronie.

Utwór stworzony na podstawie jakiegoś określonego „stylu” (czyli zespołu cech pozwalających przyporządkować dzieło do określonej epoki, nurtu w kulturze lub twórcy) stanowi samoistne dzieło (najczęściej utwór inspirowany). Widoczne jest to szczególnie w branży modowej, gdzie nowatorskie kroje i fasony projektów prêt-à-porter są tworzone przez projektantów czerpiących inspirację z najróżniejszych źródeł (takich jak np. sztuka ludowa, architektura starożytna, postacie filmów science-fiction czy odniesienia do wyglądu roślin i zwierząt). Gdy inspiracją dla twórcy jest określony styl nie może być mowy o naruszeniu praw autorskich.

(…) utwór można określić jako inspirowany w momencie, gdy po twórczym przetworzeniu elementów dzieła pierwotnego, o charakterze utworu inspirowanego decydują jego własne, indywidualne elementy [wyrok SN z 23 czerwca 1972 r., I CR 104/72]

Inspiracja a opracowanie – trudne kryteria oceny

Właściwa kwalifikacja przedmiotu prawa autorskiego (utwór inspirowany czy może już opracowanie cudzego utworu?) przysparza wiele trudności nie tylko twórcom, ale również samym prawnikom. Nie ma jednego niezawodnego sposobu oceny, a każdy przypadek konfliktu pomiędzy utworem zależnym a utworem inspirowanym musi być rozpatrywany oddzielnie. Dokonując oceny należy przede wszystkim zbadać, czy analizowany utwór zawiera elementy twórcze cudzego dzieła. Jeśli ich brak, najprawdopodobniej będziemy mieli do czynienia z utworem inspirowanym.

***

Zobacz także: Jak bronić się przed naruszeniem praw autorskich? 

Fot.: zdjęcie pochodzi z banku zdjęć Fotolia

Czy wiesz, że Lookreatywni to nie tylko baza wiedzy?

Jesteśmy zaufanym partnerem, który nie tylko doradza i zabezpiecza klienta pod względem prawnym, ale również wspiera go biznesowo.