Czym jest klauzula bestsellerowa? O sprawie autorki bestselleru „Chłopki” przeciwko wydawnictwu Marginesy

📖 Sprawa Joanny Kuciel-Frydryszak, autorki bestsellerowej książki pt.: „Chłopki”, która zwróciła się do wydawnictwa Marginesy z prośbą o podwyższenie pierwotnie ustalonego wynagrodzenia ponownie otworzyła dyskusję na temat tzw. klauzuli bestsellerowej. Ponownie, bo kilka lat temu o tej ważnej instytucji prawa autorskiego było głośno za sprawą Andrzeja Sapkowskiego, który zwrócił się o powyższenie honorarium do CD Projekt.Wtedy strony rozwiązły spór o podwyższenie wynagrodzenia dla autora sagi o Wiedźminie polubownie. Jak będzie tym razem? Czym jest klauzula bestsellerowa? I kto może z niej skorzystać? Zapraszam do lektury.

Czym jest klauzula bestsellerowa?

Tzw. klauzula bestsellerowa to ważna instytucja prawa autorskiego, która służy ochronie twórcy w sytuacjach, gdy jego wynagrodzenie z tytułu udzielenia licencji lub przeniesienia autorskich praw majątkowych okazuje się być niewspółmiernie niskie w stosunku do korzyści z eksploatacji utworu osiągniętych przez nabywcę praw autorskich lub licencjobiorcę.

Klauzula bestsellerowa została ona uregulowana w art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, który w wyniku nowelizacji w 2024 roku brzmi aktualnie następująco:

Klauzula bestsellerowa (art. 44 ust. 1) po nowelizacji z września 2024 roku:

„W przypadku, gdy wynagrodzenie twórcy jest niewspółmiernie niskie w stosunku do korzyści nabywcy autorskich praw majątkowych lub licencjobiorcy, twórca może żądać stosownego podwyższenia wynagrodzenia przez sąd. (…)”

Dotychczasowa wersja tego przepisu odnosiła się do „rażącej dysproporcji”, co sugerowało konieczność wykazania przez twórcę wyjątkowo skrajnej („rażącej”) rozbieżności między wynagrodzeniem autora a korzyściami nabywcy praw autorskich lub licencjobiorcy.

Nowelizacja prawa autorskiego z 2024 r. złagodziła tę przesłankę, wprowadzając pojęcie „niewspółmiernie niskiego wynagrodzenia”, dzięki czemu twórcy mają dzisiaj większe szanse na skuteczne dochodzenie podwyższenia honorarium.

Klauzula bestsellerowa (art. 44 ust. 1) w wersji przed nowelizacją:

W razie rażącej dysproporcji między wynagrodzeniem twórcy a korzyściami nabywcy autorskich praw majątkowych lub licencjobiorcy, twórca może żądać stosownego podwyższenia wynagrodzenia przez sąd.

Co istotne, art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych będzie miał zastosowanie wyłącznie wtedy, gdy stroną domagającą się podwyższenia wynagrodzenia jest pierwotny autor dzieła.

Zobacz także:

• Umowy prawa autorskiego w sektorze kreatywnym
• Umowa a emocje + komunikacja czyli co jest potrzebne aby zawrzeć umowę?

Kiedy twórca może skorzystać z tzw. klauzuli bestsellerowej?

Twórca może powołać się na przepis art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, gdy spełnione są następujące warunki:

• niewspółmiernie niskie wynagrodzenie – otrzymane wynagrodzenie jest znacznie niższe od dochodów generowanych przez nabywcę lub licencjobiorcę praw (np. wydawnictwo);
• duży sukces komercyjny dzieła – nie ma formalnej definicji „bestsellera” natomiast z rynkowego punktu widzenia chodzi tutaj o sytuację wysokich korzyści nabywcy praw autorskich bądź licencjobiorcy spowodowanych faktem, że przedmiot prawa autorskiego (np. powieść) uzyskała wyjątkowo wysoką sprzedaż (sukces rynkowy);
• twórca jest stroną umowy – przepis art. 44 ustawy dotyczy wyłącznie autorów, którzy bezpośrednio zawarli (np. w wydawnictwem) umowę o przeniesienie praw autorskich lub licencję.

Warto podkreślić, że przepis art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie działa automatycznie – na twórcy bestselleru ciąży obowiązek wykazania, że jego wynagrodzenie jest niewspółmiernie niskie w stosunku do korzyści dysponenta prawami autorskimi, a zatem ma on prawo domagać się podwyższenia należnego mu wynagrodzenia.

Jak twórca może dochodzić swoich praw?

Twórca, który uważa, że jego wynagrodzenie jest niewspółmiernie niskie, może skorzystać z kilku możliwości działania:

• negocjacje z nabywcą praw autorskich bądź licencjobiorcą – zawsze warto zacząć od próby polubownego rozwiązania problemu i renegocjować warunki umowy – jak pokazał przykład sprawy Andrzeja Sapkowskiego vs. CD Projekt, istnieje duże prawdopodobieństwo, że nabywca praw autorskich lub licencjobiorca również wybierze pozasądową formę rozwiązania sporu i strony dojdą do porozumienia bez konieczności kierowania sprawy na drogę sądową;
• wezwanie do zapłaty – jeśli przedsądowe negocjacje dot. podwyższenia wynagrodzenia nie przyniosą oczekiwanych rezultatów, warto skierować do drugiej strony oficjalne pismo z żądaniem podwyższenia wynagrodzenia stosownie go argumentując;
• pozew do sądu – w przypadku, gdy żadna z powyższych możliwości nie przyniesie oczekiwanego rezultatu, wtedy jako ostateczność można skorzystać z drogi sądowej, w ramach której sąd dokona oceny, czy wynagrodzenie twórcy było rzeczywiście niewspółmiernie niskie (jeżeli uzna, że tak – dokona jego sądowego podwyższenia).

W tego typu sprawach sądowych pomocne mogą okazać się takie dowody jak raporty ze sprzedaży utworu, zestawienia zysków uzyskiwanych przez wydawnictwo czy niezależne opinie specjalistów z zakresu wycen.

Jak twórca może zabezpieczyć swoje prawa na przyszłość?

Na komercyjny sukces konkretnego utworu składa się wiele elementów. Nic dziwnego, że jest on trudny do przewidzenia, szczególnie gdy do zawarcia umowy pomiędzy twórcą a nabywcą praw lub licencjobiorcą (np. wydawnictwem) dochodzi jeszcze zanim utwór powstanie. Właśnie mając na względzie powyższe „ograniczenia” ustawodawca wprowadził do polskiego prawa autorskiego bezwzględnie obowiązującą normę prawną wyrażoną w art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Pamiętając o tym, że prawo autorskie stoi po stronie twórcy, ustawodawca chciał uchronić autora bestselleru przed sytuacją niedoszacowania wartości komercyjnej jego dzieła.

Niezależnie jednak od powyższego warto pamiętać, że istnieją ogólne zasady negocjacji umów, którymi warto się kierować przystępując do rozmów o zawarciu umowy:

• dokładnie analizuj treść umowy – przed zawarciem umowy upewnij się, że postanowienia o dyspozycji prawami autorskimi są dla Ciebie odpowiednie, a wynagrodzenie za ustalony w treści umowy zakres dyspozycji prawami autorskimi – proporcjonalny;
• negocjuj dodatkowe klauzule zabezpieczające – pamiętaj, że możesz zaproponować dodanie do umowy dodatkowych postanowień, np. postanowienia o podwyższeniu należnego Ci honorarium w przypadku przekroczenia określonego progu sprzedaży utworu Twojego autorstwa;
• skorzystaj z pomocy profesjonalisty –profesjonalna analiza umowy pozwoli Ci nie tylko w pełni zrozumieć treść negocjowanej umowy (a przez to poczuć się bezpiecznie) ale również może uchronić Cię przed zawarciem umowy z niekorzystnymi dla Ciebie postanowieniami.

Zobacz także: Jak rozmawiać z klientem o prawach autorskich?

👉 Jeśli jesteś twórcą i chcesz zabezpieczyć swoje prawa? Skorzystaj z konsultacji prawnej online lub z przygotowanym przeze mnie gotowych wzorów umów prawa autorskiego.

Bezwzględny charakter klauzuli bestsellerowej

Warto podkreślić, że norma prawna zawarta w art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ma charakter bezwzględnie obowiązujący, na co zwrócił uwagę również Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z 12 sierpnia 2009 r. (sygn. akt I ACa 502/09):

norma prawna zawarta w art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ma charakter bezwzględnie obowiązujący.

Co to oznacza w praktyce? To znaczy, że niedopuszczalne jest nie tylko wyraźne odstąpienie od tego przepisu w umowie (tj. umowne wyłączenie możliwości stosowania art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), lecz także niedopuszczalne jest umowne zobowiązanie autora do niewystępowania z żądaniem podwyższenia wynagrodzenia w przyszłości (np. gdy utwór stanie się bestsellerem).

Przepis art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie znajduje natomiast zastosowania do umów nieodpłatnych.

Klauzula bestsellerowa – podsumowanie

Przepis art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych pomyślany został jako regulacja wyjątkowa, mająca za zadanie dać twórcy szansę na podwyższenie należnego mu wynagrodzenia w przypadku zaistnienia sytuacji, gdy brak takiego podwyższenia można byłoby uznać za oczywiście sprzeczne z zasadami słuszności. Dzięki nowelizacji z 2024 roku, która złagodziła warunki podwyższenia wynagrodzenia przez twórcę zamieniając wymóg wykazania „rażącej dysproporcji” na przesłankę „niewspółmiernie niskiego wynagrodzenia”, dochodzenie podwyższenia wynagrodzenia zapłaty stało się (odrobinę) łatwiejsze.

Tzw. klauzula bestsellerowa to ważne narzędzie ochrony twórcy, które pozwala na podwyższenie należnego wynagrodzenia w sytuacjach, gdy sukces komercyjny utworu znacząco przewyższa pierwotne ustalenia finansowe z nabywcą autorskich praw majątkowych do utworu bądź z licencjobiorcą. Z pewnością warto z niego skorzystać w przypadku oczywistego sukcesu komercyjnego utworu. 

Komentarz do sprawy Pani Joanny Kuciel-Frydryszak vs. wydawnictwo Marginesy

Jak zapewne większość z Was, nie widziałam pierwotnej umowy zawartej pomiędzy Panią Joanną Kuciel-Frydryszak – autorką wspaniałych „Chłopek” – a wydawnictwem Marginesy i właśnie dlatego uważam, że w sytuacjach takich jak ta, gdy nie mamy pełnego obrazu sprawy, należy zachować powślągliwość w dokonywaniu ocen.

Wiem natomiast na pewno, że klauzula bestsellerowa – ze swej natury – reguluje sytuacje ex post, dlatego moim zdaniem należy zauważyć, że istnieje spora szansa, że pierwotne warunki umowy, w tym wysokość ustalonego pierwotnie wynagrodzenia pomiędzy wydawnictwem Marginesy a autorką docenionej powieści „Chłopki”, mogły być – na moment ich ustalania – zgodne z zasadami współżycia społecznego i odpowiadające rynkowym standardom.

Sukces komercyjny powieści pt. „Chłopki” mógł być zaskoczeniem zarówno dla wydawnictwa Marginesy, jak i dla samej autorki. Biorąc zaś pod uwagę fakt, że branża wydawnicza i sami autorzy nie wypracowali jeszcze uczciwych warunków działania na wypadek takich tak ta tj. wyjątkowo dużego sukcesu komercyjnego utworu, może istnieć naturalne wyzwanie jak podejść do takiej sytuacji i rozwiązać ją w sposób uczciwy dla obu stron i stosowny do określonych okoliczności danej sprawy. W mojej ocenie z pewnością Pani Joannie Kuciel-Frydyszak należy się podwyższenie wynagrodzenia, jeżeli jest ono (a najprawdopodobniej jest) nieproporcjonalnie niskie w stosunku do korzyści, jakie uzyskało wydawnictwo Marginesy.

Mam nadzieję, że strony dojdą do porozumienia. Gdyby jednak sprawa miała mieć swój finał na wokandzie – ma ona szansę stać się precedensem w zakresie egzekwowania prawa twórcy na podstawie klauzuli bestsellerowej oraz zwiększyć świadomość twórców dotyczącą ich praw wynikających z umów wydawniczych. C.d.n.

Potrzebujesz porady prawnej? Skorzystaj z konsultacji prawnych online.

___

Fot.: Asal Lotfi on Unsplash

O klauzuli bestsellerowej w radiowej Czwórce

W sobotę 29 marca 2025 r. byłam gościem Alicji Michalskiej w audycji „Ferment kulturalny” w radiowej Czwórce, podczas którego rozmawiałyśmy o klauzuli bestsellerowej.

🎙️ Nagrania z naszej sobotniej rozmowy możesz wysłuchać tutaj:

👉 https://www.polskieradio.pl/10/11062/Artykul/3503178,prawo-autorskie-czym-jest-klauzula-bestsellerowa-i-kto-moze-z-niej-skorzystac

Aktualizacja: O klauzuli w Dzienniku Gazeta Prawna

W wydaniu Dziennik Gazeta Prawna z dnia 7 kwietnia 2025 r. ukazał się artykuł autorstwa Elżbieta Rutkowska pt.: „Klauzula bestsellerowa dla „Chłopek”?” z moim komentarzem na temat tego, czy klauzulę bestsellerową w nowym brzmieniu można stosować do utworów, które powstały przed wrześniem 2024 r. (przed wejściem z życie nowej, znowelizowanej wersji art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).

Pytanie sprowadzało się do rozstrzygnięcia kwestii tego, czy aby na pewno autorka powieści „Chłopki” (wyd. Marginesy, 2023 r.) może skorzystać z nowego brzmienia klauzuli bestsellerowej (nawet w sytuacji, gdy utwór literacki jej autorstwa powstał przed wejściem w życie nowej wersji klauzuli bestsellerowej, tj. przed wrześniem 2024 rokiem)?

Moim zdaniem tak, istnieje taka możliwość. W mojej opinii, jeżeli chcemy skorzystać z klauzuli bestsellerowej dzisiaj, kiedy obowiązuje znowelizowana ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, to korzystamy z jej brzmienia w aktualnej wersji.

Całość artykułu pt.: „Klauzula bestsellerowa dla „Chłopek”?  dostępny w dzienniku Gazeta Prawna pod linkiem: 🔗 https://edgp.gazetaprawna.pl/e-wydanie/

___

Zobacz także:

• Prawna ochrona kompozycji foto książki czyli „Side Effects” Kacpra Kowalskiego vs. „Habitat” Toma Hegena
• Pisarzu, znaj swoje prawa | Prawa pisarzy w wywiadzie dla Kwartalnika Kulturalnego „Nowy Napis”
• Tłumaczenie według przepisów prawa autorskiego
• Poradnik prawo dla autorów: Autor kontra Wydawca

Wzór umowy o dzieło z przeniesieniem praw autorskich

Potrzebujesz bezpiecznego i sprawdzonego wzoru umowy? Zajrzyj do 👉  sklepu ze wzorami umów. Działaj bezpiecznie i świadomie.

Czym różni się umowa o dzieło od umowy zlecenia i umowy o świadczenie usług?  Wyjaśniamy tutaj 👉 Umowy | Dzieło | Zlecenie | Świadczenie usług

___

E-book: #TOP 7 najczęściej popełnianych błędów prawnych

Bezpłatny e-book dla twórców: #TOP 7 najczęściej popełnianych błędów prawnych przez twórców w branży kreatywnej to ważna pomoc dla każdego twórcy, który chce działać bezpiecznie na rynku kreatywnym oraz w pełni wykorzystać potencjał własności intelektualnej.

Poznaj najczęściej spotykane błędy twórców działających na co dzień w branży kreatywnej i dowiedz się, jak ich uniknąć.

👉 Pobierz bezpłatny e-book #TOP 7 najczęściej popełnianych błędów prawnych przez twórców w branży kreatywnej